Wat bezielt de kunstenaar? Wat inspireert, waar ligt de kiem van het makersschap? Voor een nieuwe serie gaat Rashid Novaire op zoek naar de bron. In deze eerste editie: Ada Ozdogan. ‘Ik ben als maker een echo van een echo.’
Wie als theatermaker in filmshots denkt – regisseur en schrijver Ada Ozdogan vertelt me letterlijk te willen inzoomen op haar acteurs – moet met oplossingen komen. Zie haar mise-en-scènes, zie hoe acteurs zich naar de voorgrond van het podium bewegen, zich in het beeld spelen alsof ze dingen naar de aandacht van een camera – alsof er wordt ingezoomd. Zie haar personages – dromers en klagers – hun aarzeling verbeeld door het kleinste geregisseerde detail; een stukje kalk dat van een muur wordt gekrabd, een vraag die slechts met het opsteken van een sigaret wordt beantwoord – citaten uit film noir. Zie haar decors, uitgestrekte landschappen in miniatuur waar een heldin kan verdwalen of huiskamers met uitsnedes in de wand waarachter een man en een vrouw over gemiste kansen praten – zowel binnen de gesuggereerde weidsheid als het strak afgebakende kader wordt het publiek herinnerd aan film en televisie.
Ik spreek uit ervaring. Onlangs keek ik in Het Bijlmer Parktheater naar de voorstelling The Returned. Het verhaal: vier vrienden lagen 25 jaar geleden drie dagen in coma op aarde, terwijl een andere versie van hun lichaam was ontvoerd door aliens. Of niet. Een reünie moet uitsluitsel bieden.
Ik dacht aan mijn leven 25 jaar geleden. Aan hoe ik me voorbereidde op een auditie voor de filmacademie. Ik had me voorgenomen een scène uit de ziekenhuisserie ER aan te halen waarin een man en een vrouw in woorden stellig hun relatie beëindigen terwijl hun lichaamstaal juist aarzelend en onzeker is. Dat contrast scheppen, daarom wilde ik toen regisseren. Contrasten die in Ozdogans regie tot de verbeelding spreken. Als een man en een vrouw in The Returned rap over hun gevoelens praten geeft de traagheid van hun bewegingen aan dat ze meer onthand zijn dan woorden kunnen verhullen.
Langzaamheid
Ozdogan: ‘Film geeft me ideeën. Maar ook series als Stranger Things en Sex Education hebben mijn werk geïnspireerd. Ooit had ik geen vrede met zulke inspiratiebronnen. Commercieel was niet cool. Tijdens mijn studieperiode in Maastricht deed ik alsmaar onderzoek naar auteurs van absurdistisch toneelrepertoire. Maar ik hou zo van Hollywood. Ik wil de Tarantino worden van het Nederlandse theater. Ooit wil ik ook een film maken. Je kan wel zeggen dat theater me is overkomen omdat ik toen ik van school kwam te jong was om aangenomen te worden op de filmacademie.’
Ik spreek Ada Ozdogan in een Italiaanse traiteur in de Amsterdamse Pijp. Ze formuleert bedachtzaam, met half gesloten ogen, schrikt af en toe op van een onverwacht geluid, werpt geen blikken op de wereld die uitgelaten aan ons raam voorbij trekt.
Na de toneelschool in Maastricht ging ze voorstellingen maken bij theatergroep Rast: ‘Jong Rast, daar begon ik. Dat voelde als werken onder de radar, niet meteen een groot gezelschap, niet meteen de volle schijnwerpers. Heel fijn. Juist in die omgeving van mensen met een migratieachtergrond hoefde ik multiculturaliteit niet als middel in te zetten. Als geen ander begrepen ze bij Rast de waarde van universele verhalen. Ik wil bijdragen aan een breder perspectief op diversiteit. Ik maakte in 2018 een voorstelling De rode klauw over Erdogan. Het was een doorkijkje op een onderbelicht hoofdstuk uit het leven van een wereldleider. Eigenzinnig en vreemd. Het voelde of ik afrekende met iedere suggestie van een ambassadeurschap diversiteit. De voorstelling werd goed ontvangen. Ik voelde geen onzekerheid meer. Ik kon verder vertellen. Het Hollywoodeske en het absurdistische inzetten om verhalen te vertellen die ruimte bieden voor citaten. Citaten zijn troostend. Ze getuigen van het verlangen naar escapisme van personages. Een middel om het publiek te laten verbinden met de tekst. Ik noem het maar een sample-techniek. Ik houd ervan om duidelijk te refereren aan andere kunstwerken. Ik ben als maker een echo van een echo. Ik bedoel, ik besta uit alle voorgangers. Uit verhalen die ik ken. Ik wil erkennen wat me heeft geïnspireerd. Collages maken. Het bekende pulp je tot iets nieuws.’
Ik vraag Ozdogan met wat voor films ze is opgegroeid. Haar moeder was documentairemaker, haar vader journalist, en ze begint over de verstilling van Amerikaanse producties uit de jaren veertig die ze vertaalt naar het podium. Later in het gesprek, als ze vertelt over de voorstelling Liegebeesten die ze maakte bij Theater Sonnevanck, refereert ze ook aan Japanse cineasten als Kurosawa en Miyazaki. Opnieuw is het codewoord verstilling: ‘In de anime is er ruimte voor dagelijkse, banale handelingen. Disneyfilms schakelen behoorlijk snel. In de tekenfilms van Miyazaki is er veel tijd voor het zetten van een pot thee of het staren naar een verwelkte bos bloemen. De verteller dwingt langzaamheid af door de poëzie te laten zien van een dagelijkse handeling. Als theaterregisseur vraag ik me ook af: hoe kan ik vertragen en vervreemden? Er is een scène in The Returned waarin wordt gehuild. Door de expositie van die emotie te vertragen ga je door het ongemak heen.’
‘I was never a shiny ball of nature’
In het Bijlmer Parktheater wordt hard gelachen om het ongemak van twistgesprekken. Losjes en dreigend ondermijnen de karakters elkaar. Swingen is soms: te laat dreigen te komen maar nét op tijd zijn. ‘Communiceren is de shit’, zegt een personage. ‘Was het maar zo makkelijk’, verzucht iemand anders. De vrienden zijn na 25 jaar ‘fucking voorbereid,’ op de eventuele terugkeer van de aliens, al zijn ze ‘kankerstoned.’ Ze vinden het belangrijk om bij elkaar te komen, al was het maar om te betwisten dat hun terugblik op de ontvoering van belang is. Bloedserieus nemen ze iedere herinnering. Dat moet wel. ‘Onnozele herinneringen bestaan niet’, zei een beroemde schrijver. Misschien is de gebeurtenis die je je herinnert wel onnozel maar de herinnering eraan niet. Ik loop verwonderd rond in het doolhof van herinneringen gegoten in taal waar op iedere wand waar je naar een doorgang zoekt sporen van gemis zijn achtergelaten. ‘Mijn leven is een shitsho,,’ zegt een vrouw die van de liefde maar af wil zijn. Het roept bij het publiek een echo van een lach op. Net als wanneer ze zegt: ‘I was never a shiny ball of nature.’
Er is één moment in The Returned waar langzaam de taal lijkt te doven, al heeft het vrouwelijk personage dat in Ozdogans woorden ‘te hard is om liefde te ontvangen’, een lange monoloog. Als ik haar zacht zie vertellen over depressie, over een verlangen naar verstilling, eerder naar stilstand, het niet meer willen opstaan, niet meer willen voortbewegen vallen er steeds grotere stiltes, en is het of ze in de woorden van Kopland ‘een verhaal in haar schoot heeft waar de woorden uit zijn verdwenen.’
Ik denk aan Miyazaki: ‘De film lijkt een satire, maar dat was niet mijn doel’, zei hij ooit over Spirited Away.
Achter de feiten aanlopen
‘De personages moesten zichzelf en hun wereld bloedserieus nemen. Met de acteurs en met Anne Hofstra met wie ik de tekst ontwikkelde, hebben we gedaan aan world-building, we hebben heel veel gepraat over de thematiek van angst, suspense, over het onbekende dat binnendringt in het aardse bestaan. Ik heb me grondig verdiept in theorieën over aliens, hivemind, zwarte gaten, over de ruimte. Uiteindelijk bleek die kennis alles wat je weg moet laten. Daar kwamen we later pas achter. Ik besefte gaandeweg: dit wil je allemaal niet weten. Als publiek wil je achter de feiten aanlopen. En je wil je kunnen identificeren met het kleine leven van personages dat wel of niet bezocht zal worden door afgezanten van een buitenaardse wereld. Je wilt mee kunnen voelen met die vraag: Is there anybody out there?, met de eenzaamheid van het wachten op wezens die wel of niet bedreigend of kwaadaardig zijn. Ik wilde denk ik ook iets vertellen over de gewaarwording dat dreiging vaak niet van buiten komt maar van binnen. De muziek zorgt daarbij natuurlijk ook voor emotionaliteit. Emotie die ik ervoer in de grote schrijvers die ik op mijn toneelopleiding bestudeerde: de vrouw die over depressie verhaalt heet Masja, naar een depressief personage in De meeuw. Door Camus begreep ik mijn eigen aanleg voor neerslachtigheid beter. Van Tsjechov en Beckett leerde ik over de tragiek van het vast blijven zitten in ellende, de schoonheid van een karakter met weinig ontwikkeling. Zo is een van de vrienden, Gregory, een man die een kernachtigheid maar niet aangaat. Hoe vertaalt zich dat in lichaamstaal, is de vraag. Hij is squirmy’, zegt Ozdogan. ‘Alsof hij zich verschuilt in fysicaliteit. Overigens geef ik weinig opdrachten aangaande het acteren. Het zijn volleerde acteurs waarmee ik werk. Ik werk als regisseur van buiten naar binnen. Van de vorm naar de inhoud. Vaak denk ik eerst aan een voorbeeld uit de cinema, de wijze waarop Kurosawa in zijn exterieur de binnenwereld van zijn figuren verbeeld, de triestheid en poëzie die wordt opgeroepen door een man lang in een kader vol langzaam vallende regen te plaatsen. In The Returned heb ik een raam in de wand waarachter de acteurs een scène spelen. Door het kader van dat raam worden alle kleine gebaren heel grotesk.’
Zoals Ozdogans antwoorden gecomprimeerd en helder zijn, zo is de beeldtaal van The Returned onstuimig en, soms, raadselachtig. Een taal die zoekt naar de weergave van de onbetrouwbaarheid van herinneringen. Een taal vol spiegels. Letterlijk. ‘Ik zag mezelf wel 100 keer terug in het spiegelpaleis’, herinnert een man zich, als hij de dag terughaalt waarop hij in coma is geraakt en de aliens heeft ontmoet. ‘Ze hebben ons gespiegeld, gedeconstrueerd’, klinkt het op een ander moment.
‘De spiegel als metafoor is natuurlijk een cliché’, zegt Ozdogan. ‘Maar het beeld van twee spiegels die oneindig licht reflecteren bleef in mijn gedachten. Ik stel me voor dat bij het vallen van de duisternis die poort sluit van oneindig licht, die oneindige poort.’ Ada kijkt naar buiten naar een opbollend plastic zakje dat waait in de wind en de wereld in De Pijp staat bol van de citaten. American Beauty: ‘This bag was just dancing with me like a little kid begging me to play with him’(…)‘Sometimes there is so much beauty in the world that I do not see anything at all.’
Ada: ‘Ergens in het stuk wordt gesuggereerd dat de aliens de personages misschien kwamen redden van deze wereld, de medemensen. Dat zag ik als een ingang, dat een ontvoering ook een troost kan zijn. Het geloof in het buitenaardse een redding. Waarom zou je mensen die troost afnemen? Hoe belangrijk is waarheid? Al komt alles voort uit het verlangen naar waarheid.’
Misleidende feiten
Toen ik na het zien van The Returned aan een vriend de troost van het geloof in de ontvoering, de oneindige reflectie van licht en de invallende duisternis probeerde uit te leggen, viel hij me vrijwel meteen in de rede: ‘Ken je die uitspraak ‘I’m doing a lot better now that I am back in denial?’ Maar in het oeuvre van Ada Ozdogan, in de close-ups die ze ensceneert, het inzoomen op haar personages halen geruchten de ontkenning in. ’s Nachts kijk ik naar Inglourious Basterds van Tarantino en noteer: ‘Feiten zijn misleidend. Maar geruchten, waar of onwaar, zijn vaak onthullend.’ Ozdogan onthult: door kaders in het decor die ons herinneren aan een filmdoek in de duisternis, door de tijd te vertragen, door te citeren, door het gerucht intact te laten. En de troost niet te laten schieten.
Beeld Hedy Tjin
Dossiers
