Gesodemieter en geflikflooi binnen de grachtengordel

Onder de noemer ‘Stoffige Stukken’ geeft theatercollectief Nineties, onder leiding van Mette Bouhuijs en Anne Maike Mertens, samen met De Nieuwe Toneelbibliotheek in 2022 zes teksten opnieuw uit. Toneelteksten die ooit geschreven werden voor, en gespeeld werden door Toneelgroep Centrum in Theater Bellevue. Een van die stukken is Bemoeizucht van Paul Haenen, een eigentijdse tragikomedie uit 1984. In hoeverre is deze achtendertig jaar oude tekst nog relevant voor de samenleving anno nu? 

De jaren ’80 zijn hot tegenwoordig. De televisieserie De verschrikkelijke jaren tachtig, naar de gelijknamige roman van Tim Kamps, de net verschenen Nederlandse Netflix-serie Dirty Lines en dit initiatief Stoffige stukken – het getuigt allemaal van een hunkerende nostalgie naar schoudervullingen, walkmans en met je vrienden in het café wegkwijnen.

Liefhebbers van het laatste worden waarschijnlijk blij van de beelden die worden opgeroepen in Bemoeizucht. Haenen laat zijn personages elkaar ontmoeten in de bruine kroegen en de toen nog betaalbare appartementen van Amsterdam. Het is niet onwaarschijnlijk dat Café de Pels (nabij de Keizersgracht), destijds dé plek voor journalisten, kunstenaars en (pseudo-)intellectuelen om te drinken, de inspiratie voor deze eerste plaats van handeling is geweest.

In het eerste bedrijf maken we kennis met Anke, een depressieve vrouw die constant toespelingen maakt op het beëindigen van haar leven. Ze heeft afgesproken met haar ex Peter, die haar heeft verlaten voor een man, Marco. De vriendengroep van Peter maakt zich echter zorgen om de relatie tussen Peter en Marco. Ze zien hem liever weer bij Anke. Reden genoeg dus voor een uitgebreide interventie bij hem thuis. Anke was er ook, uiteraard.

anke
Hou op. Ik ben misselijk van hier tot Tokio en mijn hoofd is een cementfabriek.

peter
Je ziet er anders wel goed uit.

anke
Ik heb een plastic zakje bij me voor als ik over moet geven.
Wat was dat eigenlijk voor wijn?

peter
Geen slechte in elk geval.
Ik geloof acht gulden per fles.

anke
Geloof je het zelf?

peter
Misschien heb je d’r te veel van gedronken.

anke
En dat gecombineerd met de smerige smaak van de hele avond.
Walgelijk. Hoe hou je het in godsnaam vol? Dat geflikflooi tussen Marco en Leo en jij maar net doen of je het niet ziet. En de aanvallen die ik dan nog te verduren krijg. Bah.

peter
Wat nou geflikflooi?

anke
Dat aan elkaar zitten en tegen elkaar aanzitten en dat gefriemel, het zal wel allemaal modern zijn, maar ik kan er niet tegen. Ik vind het zo leeg en zo geforceerd om dan net te doen of er tussen jou en Marco nog iets moois is. Het is jammer dat Els van de trap viel, anders had het nog veel helderder kunnen worden.

Je moet als lezer best even bijkomen van al die namen. Je bent nog geen twee A4’tjes verder of je hebt al kennisgemaakt met vijf personages, waarvan drie er niet in de scène voorkomen of aan het woord zijn geweest. En dan zijn we nog niet eens op de helft van de personages die nog moeten komen. Toch geven al deze namen, het gesteggel over de wijn en het ‘geflikflooi’ een behoorlijk beeld van de mensen binnen deze theatrale arena.

Het zijn geen armoezaaiers, dit volk. Haenen schetst bovendien een groep vrienden waarbinnen de emotionele en seksuele relaties verwarrend door elkaar lopen. Het lijkt wel alsof iedereen ‘het’ met iedereen gedaan heeft, of wil doen, ongeacht geslacht of huwelijkse staat.

De taal, het idiolect van de personages – het is allemaal een hoop gehakketak. Men laat in de discussies over de onderlinge verhoudingen geen spaan van elkaar heel. Zo probeert Anke Marco in diskrediet te brengen, om er zo voor te zorgen dat haar ex Peter misschien weer bij haar terugkomt. Want die Marco, die doet het toch nu met Leo.

In het tweede bedrijf verhuizen we naar de huiskamer van Peter en Marco. Op de radio klinkt rustige pianomuziek. Marco ligt naakt op de bank, Marco komt naar beneden om te kijken waarom Leo niet bij hem in bed is blijven liggen. In de karige taal spreekt het ongemak van de affaire:

leo
Wat is er?

marco
O, ik weet ’t niet. Je moest hoesten.

leo
Lig je hier al lang?

marco
Nee. Ik was al vroeg op maar ik werd weer moe.
En jij sliep zo vast.
Ik moet een plas.

Op radio sterft de pianomuziek weg en klinkt de stem van een dominee:

dominee
Een persoonlijke crisis kent u dat? In uw leven, in uw huwelijk, in uw relatie? Want we mogen in deze tijd de ongetrouwde stelletjes niet direct buiten spel zetten. Niet direct zeggen van: ‘O,o,o,o,o die zijn niet getrouwd en dus minder.’ Een crisis. U bent zo- en zoveel jaar bij elkaar en ineens heeft de een een ander. Herkent u dat plaatje? Iedereen zei altijd: ‘Nou die gaan nooit uit elkaar’, maar dan ineens barst de bom. (…) Ineens breekt de zweer open, enspuit het etter naar alle kanten. En het is te veel om op te vangen, en iedereen zit in zak en as. En de een zegt: ‘Pleeg toch zelfmoord’, en de ander zegt: ‘Maak een buitenlandse reis.’

Het is een beetje een flauwe afstandelijkheid in de tekst. Een soort alziend oog geeft als het ware commentaar op de status quo van de personages in het drama. Dat Peter, Anke en Marco in een persoonlijke crisis zitten is allang duidelijk gemaakt binnen de dialoog in het café. Een dominee die de situatie verklaart, als een voice-over in een Big Brother-huis, is misschien kolderiek en daarom komisch, maar is het binnen de dramaturgie echt nódig?

In het vierde en daarmee laatste bedrijf is de tweede interventie over de relatie tussen Peter en Marco. De hele vriendengroep is aanwezig, behalve Peter. Die moet nog komen.

Iedereen heeft een mening klaarstaan over de relatie van Peter en Marco, maar tijdens de gesprekken komt iedereen achter de sores in eigen relaties en die van anderen. Er wordt zoveel geroddeld en met modder gegooid, de Kardashians zouden er jaloers op zijn:

saskia
Kinderen is zo’n gevoelig punt voor Fred.
 Zijn zaad is niet vruchtbaar.

fred
Ze hebben niks met elkaar hoor. Sas en Anton.
Hij duwt z’n lul, of wat daarvoor doorgaat, wel ’s…

saskia
Daar weet jij niks van.

fred
 …die propt hij d’r wel ’s bij haar in.
Maar dat heeft niks met neuken te maken.
Ze zoeken contact in het belang van hun kinderen.

frans
Dat heb je me nooit verteld.

els
Waarom zou ze dat aan jou moeten vertellen?

fred
Ze schuiven de hele nacht over elkaar heen, uit interesse voor de kinderen.

anke
Daar zou ik zo depressief van worden. Absoluut.

Toch is het echte agendapunt van de avond nog niet ter tafel gekomen. Het debat over de relatie tussen Peter en Marco moet nog losbarsten. De seksuele spanning tussen de personages is zo groot, men kan zich amper inhouden om elkaar de schuld te geven van de complexiteit van relaties en eigenlijk het hele bestaan. Alle frustraties worden geprojecteerd op het ‘neuken’ van Peter en Marco.

Als lezer wacht je de hele tijd op deze pointe, maar in plaats van dat de personages doen waarvoor ze gekomen zijn, loopt de avond helemaal uit de hand. Pas helemaal op het eind komt Peter de kamer binnen: ‘Wat is er? Waren jullie al begonnen?’ Wat dat betreft heeft Haenen een snuggere comedy of social errors neergezet. Dit begrip bestaat helemaal niet, maar Paul Haenen had het zo uit kunnen vinden.

Hoe ver gaan mensen in hun drang tot handhaving van wat vertrouwd is? Het antwoord zit in Bemoeizucht. De mensen in deze context gaan maniakaal ver om Peter en Anke weer bij elkaar te krijgen, want dat is een relationele status die ze kennen en daardoor accepteren. Dat Peter ineens met Marco is gegaan past niet binnen hun ideeënwereld.

Tolerantie van de homoseksuele gemeenschap lijkt zodoende een belangrijk subthema in het stuk. De personages buiten Peter en Marco (en misschien Leo), vinden het zogenaamd allemaal prima als mannen met elkaar naar bed gaan, maar deze relaties erkennen als betekenisvol en waarachtig is er niet echt bij. Tijdens het lezen bekruipt je toch een gevoel van quasi-tolerantie. Het tolereren en accepteren van de homo, of biseksuele mens lijkt meer ‘modern’ dan een considerabel gewichtig punt van aandacht.

Dan de vraag uit het begin: In hoeverre is deze achtendertig jaar oude tekst nog relevant voor de samenleving anno nu? Bemoeizucht wordt niet voor niets heruitgegeven onder de noemer Stoffige Stukken. De taal van de personages is hier en daar wat ouderwets. Woorden als ‘gulden’ en ‘sodemieter’ zul je niet heel veel meer in hedendaagse toneelstukken treffen. Toch diskwalificeert dit de tekst niet. De taal, het idioom van vooral het personage Anke laat vakkundig zien hoe de taal een kleine veertig jaar geleden van een andere orde was. Ondanks deze verjaring, De literaire kwaliteit druipt wel degelijk van de dialogen af.

Het is wel een toneeltekst die veel vraagt van de uitvoerders: het zijn personages die je niet per definitie gemakkelijk in je hart sluit. De ruzies zijn vermakelijk, maar missen hier en daar wat diepgang en subtiele subtekst. De mens is nietig, maar doet in haar teleurgestelde onvermogen toch ontzettend haar best. Het stuk is een geslaagde tragikomedie, maar het is de vraag of het werk na het lezen of het verlaten van de zaal nog beklijft.

Tot slot is wat mij het meest dwars zit, wat de tekst zegt over de samenleving, over de gehele linie? De personages in Bemoeizucht lijken mensen die zich nog nooit buiten de ring van onze hoofdstad bevonden hebben. Hun kopzorgen dienen zich toch een beetje aan als first-world-problems. Daar zit op zichzelf natuurlijk genoeg in, maar het is wellicht alleen een kritische spiegel voor de vrijgevochten, welgestelde Amsterdammer met een abonnement op de Groene en wijnproeverijtjes in de Jordaan.

Al met al voelt het voor de rest van de samenleving misschien een beetje aan als grachtengordeldramaturgie. Dat je op momenten toch een héél klein beetje sympathie gaat voelen voor de weelderige en wreed seksueel gefrustreerde personages, maakt de toneeltekst van Paul Haenentoch tegelijkertijd tot een interessante en amusante leeservaring voor zowel de jonge- als de oudere theaterliefhebber. Heerlijk ruziënde rijke aapjes kijken, kent u die uitdrukking?