De wereld volgens de boze witte man

‘En zo staan we hier, vandaag, te midden van de brokstukken van wat ooit de grootste en mooiste beschaving was die de wereld ooit heeft gekend.’ Deze woorden van Thierry Baudets overwinningsspeech van na de verkiezingen afgelopen maart sluiten naadloos aan bij de retoriek van radiomaker John Landschot in Eric de Vroedts en Joeri Vos’ toneeltekst De wereld volgens John. Het is zelfs dit exacte citaat dat De Vroedt en Vos de presentator in de mond leggen.

John is de boze witte man die al eerder verscheen aan de talkshowtafel van de marathonvoorstelling The Nation, waarin Eric de Vroedt vorig seizoen de samenleving uiteenzette en de beeldvorming ervan nauwkeurig analyseerde in vliegensvlugge Netflix-stijl. In de spin-off De wereld volgens John krijgt John zijn eigen en gelijknamige radioshow, waarin hij menig extreemrechtse en populistische uitspraken de wereld in slingert.

De nieuwe toneeltekst gaat over de wereld volgens de boze witte man, de wereld volgens de Robert Jensens onder de radiomakers, de wereld volgens hen die de ‘eerlijke rij’ weer in ere willen herstellen want ‘waarom doen politici, journalisten en leraren alsof ‘t hartstikke goed is dat die ‘minderheden’ voorkruipen? Omdat ze daar recht op hebben?’

De tekst bestaat uit snel opeenvolgende scènes, die zich afspelen tijdens een radio-uitzending op 21 juni 2019, of een flashback zijn van een willekeurige dag voorafgaand aan deze uitzending, altijd met specifieke datum vermeld. De uitzending heeft als onderwerp de opvallende actie van Jan K., die zichzelf in het gorillaverblijf van Blijdorp heeft opgesloten.

De wereld volgens John vertelt het verhaal van deze Jan K. en hoe hij tot zijn bijzondere beslissing kwam. Jan K. – in de media beter bekend als Vlampie – blijkt een slachtoffer van de neoliberale internationalisering en ‘verhipsterisering’ van zijn Duindorp. Al jaren organiseert hij het jaarlijkse vreugdevuur in zijn wijk. Maar het uit de hand gelopen vreugdevuur in Scheveningen tijdens Oud en Nieuw en de komst van een nieuwe hippe tent genaamd Soho Beach House gooien roet in het eten.

De Correspondent-journaliste Kim van der Poot – die zichzelf geen journalist, maar actievoerder tegen Soho House noemt – probeert in haar podcast ‘Verliezers van de Globalisering’ de situatie in Duindorp in kaart te brengen en Jan K. een stem te geven. Maar het mag niet baten. Het vuur wordt tegen alle beloftes in verplaatst naar het strand van Kijkduin en wordt door het Soho Beach House omgedoopt tot ‘Burning Man The Hague’. De woningprijzen dreigen te stijgen en Soho Beach House verwelkomt internationale gasten om de Duindorpse banen ‘in te pikken’.

Samen met een groepje (‘We zijn allemaal Vlampie. One team, one mission’) besluit hij zelf een vreugdevuur te bouwen, uit protest. Als het vuur uit de hand loopt en een brandend pallet een medewerker van het Soho Beach House raakt, besluit Jan K. ‘dertien minuten [te] lopen naar bushalte Statenlaan. Met de bus in zestien minuten op Den Haag Centraal. Vier minuten later met de tram: Hollands Spoor. Daar de intercity. Kwart voor zes Rotjeknor. Lopen. Om een voor zes over het hek. Rechts van de ingang: Afrika. – Het apenverblijf’.

Al deze gebeurtenissen lezen we in de tekst in de vorm van de podcast-opnames van Kim en radio-uitzendingen van John, en alles wat daaromheen gebeurt. De scènes worden bovendien afgewisseld met scènes die zich afspelen in het apenhok in Blijdorp, waarin woordeloos getoond wordt hoe Jan K. op 21 juni 2019 de confrontatie met de aap aldaar aangaat.

De tekst kenmerkt zich door heel uiteenlopende en karakteriserende vormen van taalgebruik. Het vlotte en regelmatig grove taalgebruik van Jan K. en zijn vrienden en familie, de ‘Baudet meets Jensen’-retoriek van presentator John Landschot en het hippe sales-gemotiveerde Amerikaans-Engels (‘it’s never a no at Soho’) van Soho-werknemer Benedito, allen geven ze blijk van een bepaald karakter – neigend naar stereotype – en van een bepaalde bevolkingsgroep. De wereld volgens John is een compositie van die uiteenlopende stemmen. Van stemmen uit extreemrechtse en extreemlinkse hoek, stemmen uit de media, van journalisten en politici, maar ook van stemmen uit Duindorp. Een zee van stemmen, waarin die van Jan K. lijkt te verdrinken. In een van de apenhok-scènes doemen de meest heftige uitspraken uit het stuk als in een koortsdroom op:

One team, one mission! / Dat zeggen die Marokkaantjes ook bij een groepsverkrachting. / Kankerlauw Marokkanen./ Het zijn allemaal kankerracisten. / Fucking apen. / Mr Monkey. / Alles is bullshit voor de rest. / En als je er wat van zegt ben je een racist. Prima, dan ben ik racist toch. / Als ze het vreugdevuur afpakken fikken we volgende keer wel een paar windmolens af. / En daar werkt niemand van ons, maar alleen maar buitenlanders. / Daar zetten ze opzettelijk dikke tokkies in. / Prima, dan ben ik racist toch. / Tering Turk. / Tering Portugees. / Ruim je eigen kankerzeik op. / Moet je fucking klappen hebben? Fucking aap? / Omdat die gast zwart is! / Fucking aap Fucking aap. / Waarom stuur je je homoslaafje op me af?! / Omdat een of andere aap de WC heeft ondergezeken./ Prima, dan ben ik racist toch. / Homoslaafje. / Kankerhoer – kankerkuthoer – Wat? / Lach je me uit, flikkertje? / De enigsten die geld krijgen zijn altijd de flikkers en de negers de flikkers en de negers de flikkers en de negers! / KANKERHOMO!

Samen met zijn sidekick Yernaz (een letterlijke verwijzing naar Yernaz Ramautarsing van Forum voor Democratie die in 2018 in opspraak kwam door zijn verschillende racistische uitlatingen), verslaat John in zijn programma ‘naast het nieuws graag linkse gekkies’.  Rechts-populisme vermengt hij met snoeiharde racistische uitspraken, zelfs over zijn eigen collega:

JOHN
Maar Yernaz zit hier vooral omdat ie – niet schrikken! – zwart is. Zodat ik kan zeggen: ‘ik ben niet racistisch want ik heb een zwarte vriend. Je bent m’n vriend, toch?’

YERNAZ
Ik ben in ieder geval zwart.

JOHN
Vroeger had ik ook een heleboel zwarte vrienden. Tot mijn vader ze verkocht. […]

Vooral de retoriek (‘In deze boreale wereld’) die John toepast is er een die wij van politici als Thierry Baudet maar al te goed herkennen, waarbij hij de ‘klassenstrijd’ (‘het volk’ versus ‘de elite’) in haast militaristische termen benadert. ‘Nee, jij bent een held, Jan. Jij bent een strijder. Net als ik. Jij bent naar het front geroepen en jij bent gegaan.’ Zelfs thema’s als ‘linkse klimaathysterie’ komen aan bod:

KIM
Klimaatverandering is bullshit?

JAN K.
Dat de zeespiegel stijgt? Daar hebben we hier een naam voor: dat heet vloed.

De wereld volgens John neigt te vervallen in een satire over rechts-populisme en wij-zij denken. Het gevaar van ‘rechtse aapjes kijken’ ligt op de loer, maar Eric de Vroedt en Joeri Vos weten extreemrechts door een empathische blik te benaderen en zo ook dichterbij te brengen. Dat Jan K. zich aan het einde van het stuk afzet tegen John en tegen zijn rol als ‘het slachtoffer’ waarvoor mensen als John het opnemen in hun provocerende radioshows, maakt hem tot een tragische verliezer, maar wel een die in het harnas sterft. Figuurlijk dan, want of dit ook letterlijk het geval is, laat de tekst in het midden. Daarover zal de voorstelling meer uitsluitsel geven, verwacht ik.

Wat vooral blijkt uit de teksten van Jan K. is de onmacht die hij voelt zich op een juiste manier in woorden uit te drukken. ‘Ik kan geen fucking woorden praten die op dingen slaan, ’t is allemaal brei uit m’n bek.’ Jan K. prikt door de retoriek van mensen als John heen. John zegt: ‘Jij bent kwaad op de voordringers en vooral op hun beschermers die jouw land kapot maken. Die jouw dierbare tradities ondermijnen. Die jou uitlachen, middenin je gezicht. Het was tijd om je te verdedigen, de rij moet gezuiverd worden van de valsspelers. De rij moet weer de rij worden zoals ie altijd was: eerlijk en hoopvol.’ Maar Jan K. weet dat ze het allemaal ‘mooi’ weten te verwoorden, hij vraagt zich af wat ze nou daadwerkelijk voor hem doen, wat deze trotse populisten daadwerkelijk betekenen voor ‘het volk’, voor de Duindorper?

JOHN
Ik zal jouw naam altijd blijven noemen, Jan.

JAN K.
Maar wat zegt dat dan?! Wat doe jij dan – voor mij? Zeg jij dan waarom ik hier zit!

JOHN
In deze boreale wereld –

JAN K.
KAK, John. Jullie hebben toch doorgeleerd voor de woorden? Het zijn alleen maar discussies en argumenten en ik wil gelijk hebben toch. Voor mij doet niemand niks. Niks wat – Want jullie weten ’t wel maar jullie snappen ’t niet, jullie zijn met jezelf bezig –

Jan K. probeert zijn statement op een andere manier te maken, zonder woorden, zijn daad openlatend voor elke analyse van welke media-instantie dan ook. ‘Zeg jij dan waarom ik hier zit!’ Wat overblijft is de eenzaamheid van een jongen die als speelbal tussen de belangen van het koude beleid van financiële en politieke instanties en zijn angst voor het verlies van de tradities van zijn Duindorp heen en weer wordt geslingerd. De onmacht die in de hedendaagse arbeidersklasse wordt ervaren en een gevoel van de ongelijke strijd tussen ‘wij’ en ‘zij’, staat in deze tekst centraal.

In eerste instantie was Eric de Vroedt van plan geweest om Eugene O’Neills The Hairy Ape (1922) op de planken te brengen, maar dit idee moest plaatsmaken voor Johns persoonlijke show. Dat De wereld volgens John losjes gebaseerd is op The Hairy Ape is duidelijk. In De wereld volgens John heeft de dreigende industrialisering van The Hairy Ape plaatsgemaakt voor de dreiging van de globalisering, maar net als hoofdpersonage Yank is ook Jan K. (zie de niet-zo-toevallige overeenkomst) op zoek naar een sociaal thuishoren. Ze betreden bovendien beiden het apenverblijf van een dierentuin en sympathiseren daar met een van de gorilla’s, uitgaande van het feit dat ze helemaal niet zoveel van elkaar verschillen. Eric de Vroedt en Joeri Vos brengen met hun nieuwste stuk The Hairy Ape anno juni 2019 een pijnlijke observatie van de primitieve aard van de mens in de vorm van een spannend misdaadstuk over de Haagse wijk Duindorp.

Lees hier onze recensie van de opvoering van De wereld volgens John door Het Nationale Theater.