Soms voelt een tekst too close for comfort. De titel alleen al lijkt zo doeltreffend op het huidige tijdsgewricht toegesneden dat het doet vrezen voor nog een portie naargeestige actualiteit. Nog een poging tot duiding van onze situatie. Wat mij betreft komt het heden iets te veel aan de orde tegenwoordig. De stortvloed van alarmerend dagelijks nieuws doet mij bovenal verlangen naar good old escapism, wil ik maar zeggen.
panic & other attacks is een Engelstalige tekst, maar het is hier vergeefs zoeken naar eigentijdse buzz words als lockdown, social distancing, MeToo of deepfake. Iedere concrete verwijzing naar recente gebeurtenissen lijkt zorgvuldig te zijn vermeden. Gevaar, dreiging en paniek zijn tenslotte van alle tijden; het stuk speelt zich wel degelijk in een versie van het heden af, waar echter vele vanzelfsprekendheden verdwenen zijn.
Het gaat hier niet over de oorzaak daarvan, maar over een hyper alerte gemoedstoestand – als het stress-niveau permanent hoog is, kan overal een reden tot paniek schuilen. Wat te doen als alles waar zekerheid aan werd ontleend in één klap is weggevaagd? System failure. Meltdown. Worst-case scenario! De catastrofe heeft zich voltrokken. Wat dan te doen? Stilstaan bij het hoe en waarom is niet aan de orde als overleven in het geding is.
Dounia Mahammed (Brussel, 1990) en Roos Nieboer (Vlissingen, 1995) zijn in België opgeleide en werkzame theatermakers. Beiden combineren het schrijven met performen en ze nemen hier gezamenlijk de auteurs-credits waar. In hun gebruik van het Engels wordt het aangeleerde karakter ervan benadrukt; dit versterkt de suggestie dat in de gegeven situatie iedereen op de vlucht is en begrippen als ‘moedertaal’ of ‘native speaker’ weinig meer te betekenen hebben. Dit is dan ook nadrukkelijk geen Engelstalige uitgave. panic & other attacks vangt aan met twee summiere regieaanwijzingen in het Nederlands:
Stilte, zeer zwak licht op judomatten, beeld van de Noordpool op de achterwand. Dounia en Roos wandelen het landschap in en blijven staan.
Dan begint de Engelse tekst. Er is geen toewijzing aan een personage, dus de relatie tussen performers en tekst is meteen een groot vraagteken voor de lezer. Maar wie het ook mag zijn die aan het woord is, die lijkt ook vooral bezig met het zoeken naar antwoorden. Het zou een stem kunnen zijn waar de twee aanwezigen naar luisteren, een derde persoon – een gids in dit landschap waar niets geruststellends te vinden is. Waar het gevaar overal op de loer kan liggen. Spreker, speler en lezer – allen tasten in het duister, we bevinden ons in niemandsland. Hoe kunnen we er dan nog op vertrouwen dat de woorden aan iemand toebehoren?
How did we end up here? Should we try to escape? Who are they?
Everything is different here
Even our names are different here
Net als de herkomst van de stem, blijven ook de oorzaak van de situatie en zelfs de ruimtelijke dimensies onbenoemd. Fragmenten van een landschap worden genoemd, als evenzovele beproevingen, obstakels waar geen weg omheen lijkt. Het komt er vooral op aan kalm te blijven en de moed erin te houden (‘Great view over the water, though’).
De overwegend korte zinnen krijgen ieder een eigen regel. Langere zinnen worden per zinsdeel afgebroken, wat het staccato ritme nog eens versterkt. Zinnen beginnen met een hoofdletter, maar afgezien van vraagtekens ontbreekt verdere interpunctie. Slechts nu en dan wordt de woordenstroom onderbroken door een witregel. Er wordt afwisselend gesproken als ‘I’ en ‘we’, het gaat over ‘they’, ‘he’ of ‘she.’ Enkele namen worden genoemd, soms meen je een stukje dialoog te ontwaren, korte anekdotes – een opeenvolging van fragmenten die nooit tot een coherent beeld samenvallen.
De dreiging is zowel ver weg als dichtbij, even concreet als abstract, dus is totale waakzaamheid geboden. Waan en werkelijkheid uit elkaar houden lijkt een gepasseerd station. Welcome to the post-truth universe… Worden we wellicht meegevoerd in het koortsachtige relaas van een slapeloze hypochonder na een avondje surfen en zappen langs talk shows, breaking news, griezelfilms, online diagnoses, conspiracy theories, survival manuals en zelfhulpboeken? Dan zal alles na een goede nachtrust best mee blijken te vallen. We hebben het ons allemaal ingebeeld. Zoveel is er toch niet om bang voor te zijn?
The only scary thing I can think of/ might be the cracking of the ice/ or our small amount of food
Maybe the neighbour who never speaks/ but only nods/ perhaps the barking dogs
The constant sound of polar winds/ the wandering thieves in gangs/ the lost madmen/ men in general/ storms/ thunderstorms/ the dark
The rolling sounds that flood us/ from time to time
Bills/ emails/ unopened letters/ tall vehicles
Expectations/ the silence/ the loneliness/ the worries/ lack of connection/ lack of friends/ lack of courage/ height
Een zelfhulp-evergreen toegeschreven aan de stoïcijnse filosoof Epictetus, die mij persoonlijk meer dan eens diensten bewees in moeilijke tijden, luidt aldus: ‘We worden niet emotioneel beroerd door de dingen zelf, maar door onze gedachten over de dingen.’ Bij de spreker in panic & other attacks leiden pogingen om de gedachten bij te sturen echter direct naar verdere redenen tot zorg. Het wordt steeds duidelijker dat er in de gegeven situatie eigenlijk maar twee opties zijn: fight or flight. Tot een besluit komt het evenwel niet, het beteugelen van de paniek slurpt alle energie op.
You become a loser one day or another You lose something, or someone
You lose hope, yourself, control
We find ourselves losing
If you’re lost: don’t panic If you lose: don’t panic
If you panic: don’t
Tot nu toe heb ik vooral de onrustbarende aspecten van de tekst benadrukt, maar de geciteerde passages maken denk ik duidelijk dat er meer aan de hand is. De aanhoudend lichtvoetige toon, de grapjes en relativeringen geven blijk van levenskracht against all odds, waaraan zowel de spreker, diens toehoorders als ook de lezer moed kunnen ontlenen om niet op te geven, om door te gaan in weerwil van schijnbaar uitzichtloze omstandigheden. Ongeveer halverwege het stuk wordt nog een elementaire overlevingsoefening aanbevolen – in bijna iedere situatie toepasbaar mits er voldoende zuurstof voorhanden is!
If you’re struggling to remain calm take a few deep breaths:
In and out
you’ve been doing it your whole life
Een blijde boodschap is dat niet echt te noemen, maar dat er geen happy end in het verschiet lag was van meet af aan duidelijk. Naarmate het einde nadert raakt degene die spreekt zelfs steeds meer verstrikt in de eigen pogingen tot peptalk en lijkt een uitweg of oplossing even ver weg als aan het begin. Fragmenten van eerdere anekdotes en wetenswaardigheden keren terug zonder samenhang, de desintegratie lijkt kompleet. Juist daardoor krijgt het laatste woord van de tekst een hoopvolle kracht, de belofte van een nieuw begin:
Breathe
Panic & other Attacks is uitgegeven door De Nieuwe Toneelbibliotheek (boekje 585) in de reeks ‘10 nieuwe vlaamse‘.
