Tijdens het Explore Festival toert de Braziliaanse marathonvoorstelling Odisseia door Nederland. Criticus Joost Ramaer viel als een blok voor de voorproef, maar voelde ongemak bij de marathon. Hij sprak regisseur Leonardo Moreira. ‘De voorstelling is als een boot midden in een storm op zee.’
De voorproef, Calypso geheten, was genoemd naar de godin die verliefd wordt op Odysseus, en die hem zeven jaren lang vasthoudt op haar eiland. Uiteindelijk vergeefs. Luciana Paes, founding member van de Braziliaanse makers- en spelersgroep Companhia Hiato, leende Calypso’s naam om een vergelijkbaar onmogelijke liefde uit haar eigen leven te spelen en te delen. Te laten herbeleven door en met ons, haar toeschouwers in het Groningse Grand Theatre op 16 september 2017.
Vier mannen uit het publiek, onder wie ondergetekende, dienden gedurende de avond als haar meerkoppige surrogaat-Odysseus. We waren stand-ins voor Sebastian, de Chileen met wie Paes ooit één onvergetelijke nacht beleefde, waarna ze alles uit de kast haalde om hem tot een herhaling te bewegen. Wederom: vergeefs. Als Luciana weemoedig zwaaide naar haar onbereikbare grote liefde, zwaaiden wij braaf terug. Als zij met ons wilde kijken naar haar enige video van Sebastian, lagen we gehoorzaam aan haar voeten, terwijl zij een prachtig lied zong.
Het was een verpletterende ervaring. Ik heb in de loop der jaren heel wat af-geparticipeerd als toeschouwer. Maar nooit eerder deelde ik zoveel persoonlijke intimiteit met een performer en haar publiek. En dat zonder enige gêne. In totale overgave en totaal vertrouwen, van beide kanten.
Calypso ontstond tijdens een residency van drie weken in het Grand als een van de vier akten van Cia Hiato’s Odisseia, een voorstelling van vier uur en drie kwartier, inclusief twee pauzes, die eveneens in het Grand zijn try-out beleefde. Acht maanden later, op 10 mei 2018, één week vóór de officiële première op het festival Fast Forward in Athene.
Calypso is de tweede akte, na Telemacho, gemodelleerd naar de zoon van Odysseus. De derde heet Athena, naar de godin die de held op zijn lange reis helpt en beschermt, de vierde en laatste Odisseo, naar de held zelf.
Onbehaaglijk
Calypso smaakte naar zoveel meer, dat ik acht maanden lang reikhalzend had uitgezien naar de (try-out van) Odisseia, binnenkort in Nederland te zien tijdens het Explore Festival. Niettemin werd het een beetje een katerige avond. Odisseia kent dezelfde opzet als Calypso, maar dan in het groot. De spelers nodigen hun publiek uit op het podium of lopen de zaal in, om met ons te dansen, te praten, een onderdeel van de voorstelling te doen of domweg een drankje te drinken.
Niet dat ik niet meedeed. Vrij vroeg in de voorstelling nodigen de spelers hun publiek uit voor een open mic zelf een persoonlijk verhaal te vertellen. Toen niemand aanstalten maakte de microfoon te grijpen deed ik dat maar, en vertelde over mijn vader. Hoe zijn opsluiting als hbs’er in een Japans concentratiekamp zijn leven na de oorlog had beïnvloed, en dat van mij, zijn oudste zoon.
Toch kwam ik niet echt in de voorstelling. Ik keek vooral, voelde me geen deelnemer. Iets in mij maakte dat ik me die avond niet kon laten meeslepen. Eén moment, toen een naakte speler het publiek inliep en een van ons aan de hand meenam het podium op, beleefde ik zelfs als onbehaaglijk. Ging dit niet te ver? Meteen werd ik besprongen door verwarrende emoties. Teleurstelling over Cia Hiato – bij hen had ik nog nooit enig ongemak gevoeld – streed om voorrang met teleurstelling over mezelf. Mijn vermeende hang naar avontuur in het theater verschrompelde voor mijn eigen ogen.
Daar voegde zich een zeker schuldgevoel bij. Zelfs Calypso bracht mij niet meer in vervoering zoals acht maanden eerder. Was ik een verwende en overvoerde kijker aan het worden, die zich steeds sneller verveelt? Of zat ik gewoon niet lekker in m’n vel die avond?
Feit en verdichtsel
Leonardo Moreira, de artistiek leider van Cia Hiato, moet hartelijk lachen als ik hem tijdens ons Zoom-gesprek voor dit stuk deelgenoot maak van mijn lichte Odisseia-kater. ‘Hoe denk je dat het voor ons is om deze voorstelling te spelen? Zwáár, vooral! Extreem moeilijk, iedere keer weer Ik ben dolgelukkig, maar ook doodsbenauwd. Viereneenhalf uur spelen vraagt gewoon heel veel van ons. Bovendien spelen we autobiografische verhalen, we spelen onze eigen levens, en dan hebben we ook nog eens bijna continu interactie met het publiek. Echt, geloof me, we komen na iedere speelbeurt compleet gesloopt van het podium af.’
Het hiaat of gat in de naam van Moreira’s ensemble staat voor de kloof tussen wat zich werkelijk afspeelt en wat wij daarvan maken. Tussen de geschiedenis en onze onbetrouwbare herinnering. Tussen feit en verdichtsel. Tussen intentie en perceptie. Dit onuitputtelijke theatrale thema loopt als een rode draad door de tien eigen producties die Cia Hiato wist te realiseren sinds de oprichting in 2007. De acht leden leerden elkaar kennen tijdens hun studies in São Paulo, de stad waar zij nog steeds wonen en werken.
Moreira mag dan de artistiek leider zijn, alle Hiato-stukken zijn het resultaat van een collectieve samenwerking op basis van gelijkwaardigheid. De acht leden maken ze altijd samen, tijdens een intensief proces van praten, lezen, discussiëren en ideeën uitproberen. Al hun stukken zijn minstens deels gebaseerd op hun eigen levens en ervaringen. ‘Maar Odisseia is het meest autobiografische werk dat we ooit hebben gemaakt’, vertelt Moreira, ‘en onze persoonlijke verhalen achter Telemacho, Calypso, Athena en Odisseo zijn heel donker en fysiek.’
Calypso lokt het publiek in een val, legt hij uit. ‘De tweede akte begint heel comfortabel en wordt dan vrij plotseling onheilspellend, heel theatraal ook.’ De derde akte is een comeback. ‘Een performatieve comeback, naar het theater als een reële plek. Om ons publiek te laten voelen: “Wij zijn hier samen met anderen!”’ Zo wisselen toon en sfeer van de voorstelling voortdurend. Van de open mic aan het begin naar de heel sterke performatieve act van Luciana, en dan weer naar licht, luchtig en komisch. Moreira: ‘Voor onszelf en onze toeschouwers voelt Odisseia als een boot midden in een storm op zee.’
Alsof we met Odysseus meevaren. In zeker opzicht is dat ook zo. Moreira en de zijnen wortelen in een samenleving die hoge sophistication op vele niveaus paart aan grof geweld en permanente sociale, politieke en economische onzekerheid. De Braziliaanse overheid deed al vrijwel niets aan ondersteuning van de kunsten, en de recente verkiezing van de racistische, militaristische en vrouwvijandige houwdegen Jair Bolsonaro tot president heeft het culturele klimaat alleen maar precairder gemaakt.
Leonardo en zijn acteurs verdienen hun brood met het spelen in en schrijven en regisseren van telenovela’s, reclames en speelfilms. Tussen die bedrijven door maken en spelen ze hun eigen stukken. Hun enige mecenas is de Serviço Social do Comércio (SESC), onderdeel van een netwerk van non-profits dat ooit met goedkeuring van de overheid is opgezet door Braziliaanse bedrijven om onderwijs en allerlei andere maatschappelijke diensten te organiseren voor hun eigen werknemers. Tegenwoordig staat dit netwerk open voor alle Brazilianen. SESC is uitgegroeid tot de grootste, want zo’n beetje de enige funder of the arts in Brazilië. Het runt een aantal goed geoutilleerde theaters waar Cia Hiato steevast mag komen spelen, zodat het werk van de groep in eigen land de aandacht krijgt die het verdient.
Europese doorbraak
Daarnaast verheugt het gezelschap zich in een groeiende populariteit buiten Brazilië, vooral in Europa. Cia Hiato koppelt fantastisch spel aan virtuoze dramaturgische concepten. Voor Nederlands publiek is de toer van Odisseia met Explore dan ook een buitenkans, want de groep was hier nog maar zelden te zien. Calypso en Odisseia waren beide eenmalige try-outs in Groningen. De enige andere Hiato-voorstelling die door Nederland toerde was O Jardim (De Tuin, uit 2011).
De tuin uit de naam van het stuk hoort bij het huis van een pater familias. Omdat hij gaat dementeren moet hij naar een tehuis. Nog één keer komen zijn nazaten en hun aanhang bijeen om huis en tuin te ontruimen zodat ze kunnen worden verkocht. De set van O Jardim bestaat voornamelijk uit verhuisdozen, die de spelers met regelmaat stapelen en weer afbreken. Zo bouwen zij vier scènes die spelen op vier verschillende momenten uit het leven van de vader.
De toeschouwers zitten in een U-vorm om deze vier scènes heen. In welke volgorde zij de scènes te zien krijgen is afhankelijk van het kaartje dat zij hebben gekocht. Chronologisch is die zelden, waardoor Moreira ook zijn publiek besmet met de verwarring in het hoofd van de dementerende vader. Wat zien we eigenlijk, waarom en wanneer? Het resultaat omschreef ik in mijn recensie als een ‘grandioos spel met onze herinnering’.
De première van Odisseia in Athene bezorgde Cia Hiato haar definitieve Europese doorbraak. Fast Forward is een festival dat veel programmeurs en andere theaterprofessionals trekt. Velen van hen boekten Odisseia voor hun speelplek of festival. Maar ook het ‘gewone’ Griekse publiek was enthousiast. ‘We vonden het doodeng om het daar te spelen’, vertelt Moreira. ‘Stel je voor, een paar verwaande Brazilianen die achteloos hun eigen take komen presenteren op een van de heiligste mythen voor de Grieken, de Odyssee.’ Die bleek er dus in te gaan als koek. Moreira: ‘Ik wil niet pretentieus klinken, maar wat ik in Athene een paar keer heb gehoord is: “Jullie hebben mijn vertrouwen in theater hersteld.” Mensen zijn op zoek naar empathie, naar connectie. Ze willen dingen delen, met elkaar en met ons, en Odisseia biedt hen daarvoor de ruimte.’
Na Athene speelde Cia Hiato Odisseia in Brazilië, en laatstelijk op Santiago Mil, een festival in de hoofdstad van Chili.
Wat Moreira trof was hoe verschillend het publiek in die landen omging met het open mic moment in het begin. ‘De Grieken vertelden wel persoonlijke verhalen, maar die waren altijd gerelateerd aan hun geschiedenis. Zij kennen die zo goed dat zij ook het meeste oog hadden voor de gelaagdheid van de voorstelling.’ Om een voorbeeld van die gelaagdheid te geven: in Calypso speelt Luciana Paes de godin én zichzelf. De toeschouwers die zij uitnodigt om mee te doen, staan zowel voor Odysseus als voor Sebastian, Luciana’s onbereikbare grote liefde. Tegelijkertijd worden de meespelende toeschouwers herinnerd aan hun eigen liefdesavonturen.
Met zijn extreem hoge participatiegraad appelleert Odisseia ook aan xenia, de oeroude Griekse gewoonte om vreemdelingen gastvrij te onthalen en bescherming te bieden. ‘De Brazilianen vertelden voor de microfoon veel meer persoonlijke verhalen, doorspekt met ervaringen met geweld. Wat wij in ons eigen land ook veel zagen: toeschouwers die een tweede keer kwamen kijken, en dan iets hadden voorbereid voor de open mic.’ De Chilenen kwamen überhaupt niet naar de microfoon. ‘Zij wilden er gewoon bij zijn, samen de voorstelling zien. Chilenen zijn veel gereserveerder.’
Eén grote familie
Luciana Paes heeft sinds enige tijd een nieuwe liefde. Maakt dat het spelen van Calypso voor haar al lastiger, in Chili was er sprake van een extra complicerende factor: Sebastian zat in de zaal. ‘Voor Luciana was dat een zeer emotionele ervaring. Maar zelfs dan verandert Calypso voor haar uiteindelijk in een fictie als ze staat te spelen.’
Volgens Moreira zijn zowel de Chilenen als de Brazilianen overwegend ‘extreem conservatief’. Wat Brazilië betreft valt daar met de recente verkiezing van Jair Bolsonaro tot president weinig tegenin te brengen. ‘Bolsonaro is een idioot’, zegt Moreira. ‘Een slechte grap. Wat me echt bang maakt, is het besef dat hij een afspiegeling is van de mensen om mij heen. Zij hebben in meerderheid op hem gestemd. Ook veel mensen met een hoge opleiding. Zelfs sommige van onze toeschouwers. Die komen kijken naar ons werk, waarderen het ook, en zeggen na afloop: “Wij delen jullie kijk op de wereld, maar ja, de vijand…”’ De vijand, dat is de partij van Lula da Silva en van Dilma Rousseff, de presidenten die in ongenade zijn gevallen omdat hun bewind zou zijn ontaard in grootschalige corruptie. ‘Zulke gesprekken geven mij dan het gevoel dat ik ook zelf heb gefaald. Binnen Cia Hiato vragen we ons steeds vaker af: is theater maken wel het beste dat we kunnen doen in deze tijd?’
Een van de meest geniepige effecten van de verkiezing van politici als Bolsonaro is dat die mensen aanmoedigt tot agressief en beledigend gedrag. Dat zag je na de Brexit in Engeland, en wat later na de verkiezing van Donald Trump tot president. Moreira is zelf gay, en hij heeft vele vrienden en vriendinnen in LGBTQ-kringen. ‘Het geweld tegen mensen zoals wij neemt significant toe in Brazilië, absoluut. En kunstenaars worden niet alleen gekort in hun geld. Ons werk wordt ook steeds vaker gecensureerd. Onlangs is een toneelstuk waarin Jezus werd gespeeld door een travestiet door de overheid verboden.’
Odisseia is dat lot nog niet beschoren. En als je Leonardo Moreira zo hoort en ziet praten, dan is ook wel duidelijk dat Cia Hiato voorlopig niet twijfelt aan de zin van theater maken, hoe donker de tijden ook zijn. ‘Je kunt toch niet onderdrukken wat je met je meedraagt’, zegt de Braziliaan. ‘Met deze lange voorstelling willen we onszelf en onze toeschouwers blijven inpeperen dat we één grote familie zijn. En het publiek is de baas!’
Van 7 tot en met 25 maart 2019 reist de tweede editie van Explore Festival door het land. Tien podia in zeven grote steden presenteren een ‘state of the art’ van het mondiale theater, met – naast Odisseia – voorstellingen uit Argentinië (Claudia van La Conquesta del Pol Sud), Burkina Faso (Du Désir d’horizons van Salia Sanou), Senegal (Somewhere At The Beginning van Germaine Acogny) en Zuid Afrika (Via Kanana van Gregory Maqoma/Via Katlehong). Met het thema Longing to Belong focust Explore deze editie op voorstellingen die uiting geven aan een diep verlangen om thuis te geraken, een plek te vinden, verbinding te voelen.
Dossiers
