Mimograaf Floor van Leeuwen, tussen 2008 en 2020 kernlid van collectief Schwalbe, verloor geleidelijk het geloof in de theaterruimte als plek waar het denken kan kantelen. Diens nieuwste project: een dansoptocht die door de publieke ruimte zwermt als artistieke interventie. ‘Een voorstelling is geen eenrichtingsverkeer.’
In de coronatijd begon Floor van Leeuwen een performancepraktijk op straat te ontwikkelen, met raves in de buitenlucht, op veilige afstand van elkaar. Met ondersteuning van het FPK ontwikkelde hen dit idee in een Fast Forward-traject door naar Swarm: een wervelende dansoptocht in de publieke ruimte.
Tijdens het Fast Forward-traject reisden Van Leeuwen en diens team onder meer naar Londen en Marrakesh om het onderzoek in heel verschillende omgevingen en met uiteenlopende partners en publieken voort te zetten. In Nederland swarmt Floor onder meer met geestelijk verzorger Sylvie de Kubber en de bewoners van Antes, een GGZ-instelling in Poortugaal. Het onderzoek is deels inhoudelijk en deels strategisch en richt zich op de centrale vragen: wat is Swarm na de pandemie, en hoe, waar en met wie vorm je een Swarm?
Eerst maar eens het waarom. Hoe ben je ertoe gekomen Swarms te maken?
‘Tijdens de pandemie hebben we een choreografie ontwikkeld waar we een alternatief voorstelden op de anderhalve-meterregels. We legden de focus op het fysiek afstand houden en wat voor ‘sociale nabijheid’ hieruit kon ontstaan. In het gepolariseerde debat toen leek daar geen ruimte meer voor te zijn.
Maar in de dans op straat, in het doen, wel. We dansten met pro- en antivaxers en twijfelaars samen, en waren afhankelijk van de informele toestemming van iedereen die we op straat tegenkwamen. Door die restricties zijn we denk ik ‘goed’ geworden in contact maken en sociaal navigeren op straat. Vanuit die basis zijn we afgelopen jaar verschillende samenwerkingen aangegaan, in de psychiatrie, met activisten, sociale organisaties, en hebben we steeds samengewerkt vanuit een maatschappelijk doel wat binnen die context speelt. Het bleek dus dat er niet één waarom was, maar dat we via samenwerkingen door verschillende contexten heen bewegen, wat ergens ook wel past bij het idee van een zwerm.’
Waarom wil je de theaterzaal uit en de straat op?
‘Een theater is een afgesloten ruimte. We hebben het daarbinnen wel over de samenleving, maar we zonderen ons toch tijdelijk af van de rest van de maatschappij. En dat kan heel waardevol zijn, maar ik voelde mijzelf daar op een gegeven moment in vastzitten. De tribune was voor mij ooit een plek gemaakt voor aandacht. Die opstelling met stoelen in het donker was in mijn beleving ingericht om helemaal op te gaan in het kijken en luisteren. Maar tijdens het proces van de voorstelling Muur die ik maakte, werden die rijen stoelen met leuningen ertussen voor mij een opstelling van individualisme, en dat in het donker zitten terwijl de wereld zich ‘voor jou’ afspeelt, een positie die een vals soort westerse objectiviteit reproduceert.
Ik wilde een performance maken zonder ‘toeschouwen’ als vaste positie, zonder een ‘buiten de situatie kunnen staan’. In de Swarm gebeurt het kijken, net als het dansen, midden in de situatie. De positie is fluïde. En op straat ontmoeten we veel mensen. De straat wordt door iedereen gebruikt. Alle opvattingen komen daar voorbij, wat van ons afstemming vraagt, een voorstelling is geen eenrichtingsverkeer.’
Londen, 17 augustus 2023. Een troep dansende mensen, velen in kleurige outfits, een enkeling in drag, weer anderen in
T-shirt en korte broek, swingt deze zomeravond langs de restaurants en cafés in de straten tussen Soho Square en The National Gallery. Ieder draagt een eigen speaker met zich mee. In hun midden zweven drie donutvormige, zilveren opblaassculpturen en danst een DJ mee die live de beats mixt. Gecombineerd met de aanstekelijke glimlach op alle gezichten nodigt deze zwerm vele verraste passanten uit om een eindje mee op te gaan.
In Londen werkte Van Leeuwen samen met het LGBTQ+ Community Centre, Arts Admin en Riposte, een queer kunst- en evenementenorganisator. Gezamenlijk creëerden ze een Swarm die zich verhield tot de inperking van het protestrecht in het Verenigd Koninkrijk: Rise Baby Rise. Met danser en choreograaf Simomo Bouj werd de veilige onderlinge afstand van de coronajaren doorontwikkeld tot een beweeglijke schaal, waarmee de zwerm actief kan reageren op de ruimte: breeduit waar de architectuur dat toelaat, ruimte makend voor de andere gebruikers van de straat, of dicht op elkaar waar dat nodig is. Voorbijgangers kunnen aansluiten en een eindje meedansen, of gewoon hun weg vervolgen zonder last te hebben van de Swarm. Ook de reikwijdte en snelheid van de dansbewegingen kennen een oplopende schaal. Iedere editie begint met een warming-up waarin deelnemers oefenen met deze schalen.
In het Verenigd Koninkrijk is in 2022 de demonstratiewetgeving strenger geworden. Het veroorzaken van overlast is in de aangescherpte Police Crime Sentencing and Courts Act en de Public Order Act veel nauwer gedefinieerd – ook een eenpersoonsprotest kan worden aangemerkt als een overlast veroorzakende aanwezigheid in de openbare ruimte. De mogelijkheden voor de politie om bij demonstraties in te grijpen zijn uitgebreid. Justitie mag zwaardere straffen opleggen – tot aan opsluiting voor onbepaalde tijd toe – en de minister van Justitie heeft nu de bevoegdheid om zonder tussenkomst van het parlement beleid te maken.
‘Die wet is een serieuze inperking van het recht op demonstratie en het recht op vergadering’, vertelt Van Leeuwen. ‘Dat zijn fundamentele rechten die horen bij een gezonde democratie. Nu zie je in het VK een versmalling van wat je wettelijk mag doen op straat. In Nederland wordt ook onderzoek gedaan naar de inperking van het protestrecht, en dat is onder meer geïnspireerd op die Public Order Act. Daarom was het voor ons belangrijk dat we onze capaciteit om samen te scholen op straat vieren. Rise Baby Rise was een speelse uitnodiging om mensen daar deelgenoot van te maken.’
Dus de Swarm is een vorm van activisme?
‘Het is een performance. Door interdisciplinaire samenwerkingen en context kan de Swarm resoneren met activisme, zoals het binnen de context van psychiatrie resoneert met geestelijke gezondheidszorg.’
Vlak voor Shaftesbury Avenue stuit de Swarm in een zijstraat op een groepje Hare Krishna-monniken, die met hun traditionele percussie hun geloof bezingen. DJ Sara Dziri draait haar geluid helemaal weg, de Swarmers nemen de trommelende monniken op in hun midden en dansen mee op hun muziek. De ontmoeting duurt enkele minuten, dan gaan beide groepen weer ieder hun eigen weg.
De Swarm is steeds opnieuw een mix van samenwerkende organisaties en de deelnemers. Met uiteenlopende partners verzamelden Van Leeuwen en diens team het afgelopen jaar de expertise om de Swarm door de straten te laten dansen op een manier die vreedzaam, open en verwelkomend is. De partners opereren op gelijkwaardige basis, wat elke Swarm ook weer beweeglijk maakt in opzet.
In de voorgesprekken en repetities in Londen werd het kernteam bijvoorbeeld getraind in de-escalatietechnieken door activist, club-angel en performancekunstenaar Dani Dinger. Wereldgezondheidsonderzoeker Nataly Ba was erbij om als inclusiviteits-angel toe te zien op specifieke behoeften van deelnemers. Bij elke Swarm werd een specifiek muziekje afgesproken om te draaien zodra de politie aanstalten zou maken om de Swarm op te breken. Ook zijn binnen het team mensen aangewezen die, mocht het nodig zijn, het gesprek met wetshandhavers aangaan. De deelnemers kunnen dan geleidelijk wegdansen van de discussie, verder zwermen en de vrije, vrolijke sfeer zo lang mogelijk intact houden.
‘We are now entering the controlled area’, klinkt het over de speakers die de deelnemers bij zich dragen, ‘amplified sound is not allowed’. De muziek gaat op stil. Op de stoep tegenover Big Ben danst de Swarm nu zonder hoorbare beat langs de Houses of Parliament. Maar de beat zit na ruim een uur dansen met een almaar uitdijende groep in de lichamen, dus het dansen gaat door en het muurtje achter de bushalte langs, doet dienst als catwalk voor een shot onversneden Vogueing.
Om een flinke groep deelnemers voor een Swarm te verzamelen wordt steeds een Whatsapp-groep opgericht waarin de lokale partners hun achterban mobiliseren. In Londen groeide de groep uit tot een divers gezelschap van ruim honderd deelnemers. Daarvan kwam op 17 augustus ruim tweederde mee Swarmen, sommigen met entourage. Onderweg werden nog 746 spontane deelnemers geteld.
Het aantal deelnemers kan echter sterk uiteenlopen. In maart 2023 reisden Van Leeuwen, Bouj en componist Reda Senhaji voor de eerste keer naar Marrakesh om een netwerk op te bouwen waarmee zij Swarms konden organiseren in het gebied dat in september 2022 werd getroffen door een aardbeving. Het psychologennetwerk Psychologues Maghreb begeleidde veel kinderen in zwaar getroffen dorpen ten zuiden van de stad. Oprichter Souhail Abounaim benaderde Van Leeuwen en samen ontwikkelden ze een plan om een Swarm te maken met de leerlingen van een compleet verwoeste school in het dorp Talat N’Yacoub.
‘Ik ben vanuit mijn werk als psycholoog vooral geïnteresseerd in wat de Swarm doet met de mensen. De deelnemers en de toeschouwers’, vertelt Abounaim bij het tweede bezoek in december. ‘Veel mensen in de dorpen zijn getraumatiseerd door de aardbeving. Op sommige plekken ligt alles plat. Ze zijn hun gevoel van veiligheid kwijt; kinderen willen bijvoorbeeld plotseling voortdurend weten waar hun ouders zijn en durven nergens naar binnen te gaan – ze willen buiten blijven uit angst voor instortingen.’
‘En dansen kan hen helpen. Alleen al het volgen van een beat is voor hun brein een verademing, want met een beat weet je zeker wanneer de volgende tel komt. De voorspelbaarheid van de maat brengt een getraumatiseerd brein even in ruststand. Je kunt je eraan overgeven. Bovendien komt er door te dansen en te genieten van de muziek endorfine vrij. Je voelt je goed, net zo goed als bijvoorbeeld wanneer je verliefd bent. En ook als toeschouwer werkt het zo, dankzij je spiegelneuronen. Je zou kunnen zeggen dat je brein je toch een beetje het gevoel geeft dat je meedanst.’
Marrakesh, december 2023. Door de smalle stegen en straatjes van de medina rijdt een vrouw in een groene kaftan op een brommer en stuit achter op een sliert vrolijke dansers die volop interactie hebben met de obers, bakkers en verkopers van zilverwerk en leer. De grootste hit van Cheb Khaled schalt door de speakers ‘Didi, didi, didi didi didi didi ez-zein didi wah’ en de vrouw op de brommer remt af, zet één voet op de grond en beweegt even lekker mee met de dansers, de verkopers, de bakkers en obers. Dan wijkt de Swarm uiteen, voorzichtig uitwaaierend tussen de uitgestalde waren en terrasstoeltjes, en de vrouw rijdt verder, één hand zwaaiend in de lucht, de zwerm dansers in haar kielzog.
In december blijkt gaandeweg dat het team de samenwerking met de school net niet binnen de termijn van de residentie voor elkaar zal krijgen, vanwege landelijke lerarenstakingen. Het plan wordt verschoven naar een latere datum. Wel komt een Swarm door de medina van Marrakesh van de grond in samenwerking met art spaceLE18 en cultureel jongerencentrum Les Etoiles du Jemaa El Fna. Doel: een gevoel van verbinding oproepen tussen verschillende leeftijdsgroepen en achtergronden. Traditionele waarden laten klikken met hedendaagse. En ook hier zijn de sporen van de aardbeving goed te zien. Percelen vol puin, plotselinge gaten in de dichte bebouwing van de medina, stutijzers om de toren van de Koutoubia-moskee.
‘Ook in de stad zit de schrik er nog in na de beving. Ik ben met Floor van tevoren bij de winkeliers en bewoners aan de route langsgegaan’, vertelt componist en DJ Reda Senhaji (Cheb Runner). ‘We hebben de muziek alvast op laag volume een keer gedraaid en uitgelegd wat we komen doen. En je ziet dat ze er open voor staan, ze bewegen mee, ze klappen en joelen, ze maken ruimte voor onze optocht. Ik heb ervoor gezorgd dat de muziek een mix is van populaire muziek hier in Noord-Afrika; er zitten nummers bij waar oudere mensen mooie herinneringen aan hebben, dansnummers uit de jaren tachtig, maar ook hits van vandaag. Dat werkt verbroederend.’
Op de hoek tegenover het restaurant van Mariama zwijgt de muziek even. We zoeken de blik van Cheb Runner. Achter de muur is een moskee, legt hij uit, en uit respect wandelt de Swarm rustig een eindje verder, tot we ver genoeg voorbij zijn om de rust van de gelovigen niet te verstoren, en getrommel uit onze speakers aankondigt dat er weer gedanst kan worden.
Telkens als ik meeloop merk ik dat wie meedoet, zich ook eigenaar voelt. Hoe zorg je dat de Swarm op de meest uiteenlopende plekken past, en toch een Swarm blijft?
‘In de processen geef ik zoveel mogelijk autonomie aan de samenwerkende teamleden vanuit hun verschillende achtergronden. Dat is gebaseerd op het collectieve werkmodel dat we hanteren dat social designer Roberto P. Gayo voor ons ontworpen heeft’, vertelt Van Leeuwen. ‘Zoals hier in Marokko waar Cheb Runner zijn roots heeft en als geen ander weet hoe hij via muziek die verbinding tot stand kan brengen, en zoals gebeurde met Souhail Abounaim, die vanuit zijn werk met de getraumatiseerde kinderen een samenwerking voorstelde. LE18 en Les Etoiles hebben hun achterban gemobiliseerd en ruimte beschikbaar gemaakt voor workshops, zoals in Londen Riposte en het LGBTQ+ Centre deden. We geven altijd workshops om het concept helder te maken en we zorgen altijd voor een kort nagesprek met iedereen die dat wil. Door de manier waarop Simomo de opwarming heeft vormgegeven, de activatie van het dansende lichaam, is hoe je danst, en hoe je je opstelt naar je omgeving, aan de deelnemers. Je bent niet uitvoerend bezig als je meedoet; jij maakt de dans tot wat die is.’
Eenmaal aangekomen op het eindpunt, het gebouw van LE18, worden de kleden op de vloer opgerold en aan de kant gelegd en dansen de deelnemers nog een half uur na. Daarna neemt iedereen plaats in een kring. Bouj en Van Leeuwen vragen, zoals vast ritueel is na elke Swarm, iedere deelnemer om in één woord te vertellen wat hun gevoel is na de Swarm. ‘Happy’, klinkt het. ‘Energised’, ‘Elated’, ‘Loving’, tot iemand zacht zegt dat die niet in één woord kan vangen wat het met hen doet, om in de Swarm de vrijheid te voelen om op straat te kunnen vieren wie die is, met vrienden en mensen die als vrienden zijn gaan voelen.
De autonomie werkt; Rise Baby Rise zindert nog na in het VK en het concept wordt opgepikt. In de appgroep verscheen een paar weken naderhand een oproep om zo snel mogelijk weer een Swarm in Londen te organiseren, die veel enthousiaste reacties kreeg. De plaatser van de oproep is Bill Gee, de deelnemer die de hele zwerm op 17 augustus spontaan voorzag van energierepen, en die ook de co-artistiek leider van buitenkunstfestival Inside Out Dorset is. Wordt vervolgd.
Foto Omer Ga’ash
Dossiers
