Lang geleden was ik lid van een collectief. Een groep van kunstcritici waaraan ik, ondanks een bescheiden bestaan van vier dagen, nog regelmatig herinnerd word. The critic is present staat al jaren aan de rechterkant van mijn Facebook-account, omdat ik niet weet hoe ik een pagina kan verwijderen. Niet helemaal de bedoeling dus, maar inmiddels heb ik me erbij neergelegd.
The critic is present. Het is een knipoog naar de bekende performance van Marina Abramović en tegelijkertijd een onheilspellende aankondiging voor menig acteur en maker. Want laten we eerlijk zijn, critici zijn niet geliefd. In Hollywoodfilms zullen ze nooit gespeeld worden door Margot Robbie of Timothée Chalamet. Het zijn altijd de personages aan wie je een hekel moet hebben, de tegenstanders van de kunstenaar die met liefde diens werk torpederen. Maar goede critici kunnen niet werken als ze niet een diepe relatie aangaan met het kunstwerk en de kunstenaars, al is het maar een uurtje, en dat zelfs als de recensie vernietigend is. Ze moeten present zijn: luisteren, zien, denken en voelen in het kwadraat. Anders wordt het niks.
Dat is lastig. Als je hersenen in ‘recensiemodus’ staan, kijkt de ene helft en is de andere al bezig met een openingszin. Ondertussen is een stem in je hoofd je aan het overtuigen dat je controle verliest: o nee, ik begrijp niet wat deze maker wil zeggen en het ligt aan mij! Er staat een klein leger aan personages op het podium en ik weet niet meer wie wie is! Ik wil die ene acteur uitlichten, maar hoe schrijf je over acteren zonder in clichés (puur, rauw, kwetsbaar en andere gedrochten) te vervallen?
Als het goed gaat – en dat gaat het lang niet altijd, maar als – dan kan je die ruis negeren en focussen op het kijken en luisteren. Als je in de paar uur van een voorstelling nergens anders wil zijn en niet terug- of vooruit denkt, kortom: volledig aanwezig bent, dan kan je een recensie schrijven die ergens over gaat. In de beste musicals zijn de liedjes gecomponeerd en geschreven voor die ene musical en voor geen andere. Zo ook bij een recensie: je moet iets schrijven dat recht doet aan de unieke ervaring van die voorstelling, geen ander.
Critici die ik bewonder zijn even zorgvuldig met hun woorden als aandachtig in het kijken. Dat is een grote meerwaarde van de kunstkritiek: het prikt door de lege superlatieven van de publiciteitsmachine heen en maakt je weer gevoelig voor taal. ‘De steen weer stenig maken’, zo beschreef de Russische schrijver Viktor Sjklovski de potentie van de kunst. Ik denk dat het ook voor de kritiek geldt. Iemand moet je met nieuwe ogen kunnen laten kijken naar de beweging van een danser, de zeggingskracht van een kostuum of de intelligentie van een liedje. Verdomd moeilijk, maar soms kom ik ze tegen, de recensies die stenen weer stenig maken: in de kranten, in podcasts, op een platform als PAARS PAARS of bij de ‘buren van de film’ op Letterboxd.
Aanwezig zijn, zowel in het kijken als in het schrijven, dat is een criticus verplicht aan de lezer. Zo kan je voorstellingen, hoe vergankelijk ze ook zijn, een beetje bewaren voor later. Je schrijft voor de lezers van vandaag, maar ook voor die van morgen. Er wordt te weinig geschreven over de Nederlandse theatergeschiedenis. Elke bewaarde recensie kan tien of vijftig jaar later voor iemand een wereld openen.
Tenslotte is er het theater zelf, de stad en de wereld. De grote dramaturgie, zoals Marianne Van Kerkhoven dat ooit zo mooi beschreef. Ze zijn onvermijdelijk verbonden met de voorstelling en, zo merkt ze op, dat wordt soms vergeten. De ongecontroleerde verspreiding van COVID-19 in en buiten de theaters kan leiden tot een serieuze ontwrichting van de sector door chronische ziekte en een onderliggende crisis in legitimiteit: hoe inclusief en maatschappelijk geëngageerd kan theater zijn als het nog steeds een gezondheidsrisico is? En wat betekent dat voor hoe critici op theater reflecteren? Ik weet het niet, maar we vergeten veel te gemakkelijk. We recenseren in verschillende met elkaar verbonden crises – qua gezondheid, humanitair, ecologisch, economisch, politiek en meer – die niet meer te negeren zijn en gevolgen zullen hebben voor de toekomst van kritiek. Ook daarom: the critic moet present zijn.
Dossiers
