Niet alleen de termen ‘multicultureel’ en ‘diversiteit’ zijn sleets geraakt, de hele thematiek lijkt de theatersector weinig te kunnen prikkelen. Dat is vreemd en schadelijk, betoogt Harriët Duurvoort: culturele diversiteit is een wezenskenmerk van de huidige samenleving en het is een van de grootste maatschappelijke uitdagingen van deze tijd om daar goed mee om te gaan. Meer dan ooit is het noodzakelijk om ruimte te maken voor makers met andere achtergronden, verhalen en perspectieven.
Door Harriët Duurvoort, foto Els Zweerink
De multiculturele samenleving is in Nederland en daarbuiten de afgelopen jaren hét speerpunt geweest van het politieke debat. Maatschappelijk en politiek roept het voortdurend wrijving en confrontaties op. Moet kunst hierop inspelen? Niet noodzakelijk. Maar gezien de grote veranderingen die de samenleving heeft doorgemaakt en de commotie en dynamiek die deze veroorzaken, is het best verbazingwekkend dat de kunsten hier niet méér mee bezig zijn en dat velen het debat over culturele diversiteit in de kunst en cultuur afdoen als sleets en achterhaald.
Intussen is Nederland anno 2016 een op allerlei gebieden gespleten land. Het boze rechtspopulisme van de PVV is volgens de peilingen de grootste politieke beweging. Ressentimenten over de multiculturele samenleving, angst, wantrouwen en afkeer voeren de boventoon, gevoed door de internationale actualiteit. Gruwelijke jihadistische aanslagen in Parijs. Massale vluchtelingenstromen die het land op scherp zetten en die de gespletenheid blootleggen; aan de ene kant een warme solidariteitsbeweging, aan de andere kant schimmig dreigende relschoppers.
Daarnaast barstte de afgelopen jaren een fel debat over Zwarte Piet los. In het kielzog van die discussie kwam het verwijt dat Nederland nauwelijks kennis heeft van het koloniale erfgoed, laat staan dat het land daar goed op kan reflecteren. Nederland is een natie die met trots terugkijkt op de VOC en het humanisme van Erasmus, maar die grote moeite heeft te erkennen dat ze tegelijkertijd eeuwenlang een heersende slavennatie was, en dat dit slavernijverleden nog altijd een grote impact heeft op Afro-Surinaamse en Antilliaanse Nederlanders.
Deze Nederlanders, net als andere groepen Nederlanders met een biculturele achtergrond, maken deel uit van een nieuwe activistische golf die het debat in Nederland beïnvloedt. Ook hier dwingt men de samenleving na te denken over kwesties als white privilege, racisme en uitsluitingsmechanismen.
Diversiteit is een blijvend kenmerk van ons publieke domein. Het ontketent allerlei veranderingen: nieuwe zuilen, nieuwe culturele tradities, nieuwe zienswijzen (die soms op gespannen voet staan met oude tradities), culturele kruisbestuiving, het ontstaan van nieuwe mengculturen. Voor het eerst is wit, autochtoon Nederland zich bewust van het bestaan van een ‘ons’. Een wíj ten opzichte van een zíj. En dat kan confronterend zijn. Het lijkt heel nobel om geen kleur en geen verschil te willen zien. Maar het is ook heel makkelijk. Wie kleurenblind is, ziet niet dat iedereen wit is. En ontkent de identiteit van de ander.
Diversiteit en representativiteit
Ook binnen de podiumkunsten wordt meestal maar één soort individueel geluid gehoord, gezien, bejubeld en betekenisvol gevonden: de stem van de witte Nederlander. Natuurlijk, binnen die monotonie in culturele achtergrond is er wel degelijk een grote diversiteit aan individuele expressie. Maar vertellen deze kunstenaars, zeker nu, het héle verhaal van onze samenleving? Vertellen zij alle verhalen? Iedereen die oprecht in kunst geïnteresseerd is, zou toch op zijn minst nieuwsgierig moeten zijn naar de visie van kunstenaars, schrijvers, theatermakers en choreografen met een achtergrond die in de gevestigde kunsten wat minder vanzelfsprekend is?
Misschien luidt het feit dat Astrid Roemer onlangs de PC Hooftprijs won een nieuw tijdperk in. Een van de meest prestigieuze literaire prijzen van Nederland voor een schrijver die niet-verontschuldigend, grillig, dichterlijk, uiterst persoonlijk schrijft vanuit de gelaagde, gecompliceerde binnenwereld van een zwarte Surinaams-Nederlandse vrouw. Misschien tekent dit een hernieuwde liefde voor het zwarte verhaal in Nederland, voor nieuwsgierigheid naar verhalen van migranten of mensen van kleur, voor andere ervaringen.
Impact van identiteit
Het leven met een dubbele achtergrond heeft impact. Leven in een eenentwintigste-eeuwse, multiculturele samenleving zoals de onze daagt mensen voortdurend uit hun waarden en waarheid speels op de proef te stellen. Het verkennen van de identiteit en vooral de omgang met het spanningsveld tussen de persoonlijke en de groepsidentiteit, tussen de wortels en de vleugels, is een gewaardeerd thema in kunst, cultuur en literatuur, maar wordt nog te veel vanuit een traditioneel wit perspectief verteld. Juist nu zou men nieuwsgierig moeten zijn naar verhalen en producties die andere culturele identiteiten verkennen.
Als zwarte vrouw zou ik graag meer verhalen zien die vanuit een zwarte en biculturele ervaring worden verteld. Dat wil uiteraard niet zeggen dat ik andere kunst niet kan waarderen, verre van. Kunst heeft universele waarde, stijgt uit boven sekse, klasse, kleur of culturele achtergrond. Maar het is wel zo dat de ervaring en belevingswereld van een theatermaker of choreograaf met een andere culturele achtergrond anders is, of hij of zij dit nu artistiek wil uiten of niet. Ik denk dat het voor kunst-, dans- en theaterliefhebbers ook prikkelend en boeiend is om de belevingswereld en expressie van een maker met een andere achtergrond in te stappen. Zoals we graag wereldliteratuur lezen om in de binnenwereld van iemand in een andere cultuur, tijd of plaats te treden, zo kunnen de podiumkunsten ons die ervaring ook bieden – en daarom is een kwalitatief hoogstaand cultureel divers aanbod een verrijking.
In de podiumkunsten gaat het per definitie over het vertellen van verhalen. Leven met een andere achtergrond is een bepalende ervaring. Het doet ertoe; linksom of rechtsom heeft het effect op hoe je in de samenleving en je gemeenschap staat en hoe die gemeenschap en samenleving jou zien.
Natuurlijk hoeft een ‘etnische’ kunstenaar niet per se de behoefte te hebben om met zijn of haar werk ook maar iets maatschappelijks, politieks of etnisch uit te drukken. Best kans dat iemand er zelfs geen enkele behoefte aan heeft zichzelf op deze manier te profileren; het levert hem mogelijk alleen maar stigma’s op die hem belemmeren in zijn erkenning door de ‘echte’ kunstwereld. Maar zelfs al is voor de maker irrelevant, dan nog heeft zijn werk voor een kijker met een vergelijkbare achtergrond een andere zeggingskracht dan het werk van een kunstenaar zonder die dubbele achtergrond.
Diepgang
Juist bij culturele diversiteit staat toegankelijkheid hoog in het vaandel. Dat is een mooi uitgangspunt, maar het is zonde als dit tot dumbing down van het cultureel diverse aanbod leidt, omdat men bijvoorbeeld vindt dat het vooral niet te ingewikkeld of te intellectueel hoogdravend moet zijn, omdat het de doelgroep, die misschien laagopgeleid is, anders boven de pet gaat.
Het is een feit dat theaterpubliek hoogopgeleid is. Een culturele voorhoede. Dat wil niet zeggen dat minder hoogopgeleiden niet van podiumkunst kunnen genieten – zolang ze er maar aan worden blootgesteld. Maar ook juist die elite, die in andere rollen vooraanstaande maatschappelijke posities bekleedt, is een belangrijke doelgroep. Het ingesleten mechaniek dat cultureel diverse podiumkunsten ‘toegankelijk’ moeten zijn en op jongeren moeten worden toegesneden en anders kennelijk geen bestaansrecht hebben, doet de ambitie en diepgang van veel makers tekort. Het gevaar schuilt erin dat vanwege die focus op toegankelijkheid artistieke en intellectuele diepgang eraan gaan. Er wordt genoeg So you think you can dance-achtig spektakel vol wervelende hiphopdansen geprogrammeerd, maar waar zijn de politieke stukken over zwarte identiteit? Die worden gemeden.
Niets ten nadele van toegankelijk entertainment, maar feit is dat kunstsubsidie bedoeld is voor de kunst. En het mijden van diepgang is een politieke keuze. In deze tijd, waarin multiculturaliteit het hart van het maatschappelijk debat vormt, zou men juist stukken met meer intellectuele ambitie moeten verwelkomen. Er is bovendien een groeiende groep hoogopgeleid, bicultureel publiek dat nu niet wordt bediend. Deze groep waardeert de podiumkunst, maar is ook bijzonder geïnteresseerd in uitingen van en reflectie op haar eigen culturele achterland. Het liefst op hoog niveau.
Cultureel diverse voorhoede
Een zichtbaarder, eigenzinniger voorhoede van makers van verschillende afkomst heeft een interessante impact op de dynamiek van de multiculturele samenleving. Maatschappelijke impact hoeft nooit de functie van kunst en cultuur te zijn, maar het is wel een welkom bijverschijnsel. In Nederland is het geluid van een dwarse, cultureel diverse creatieve voorhoede nog te zwak en dat is zonde. Een gekleurde culturele en intellectuele elite vormt een onmisbaar cement in een gecompliceerde samenleving. Zo’n voorhoede heeft een belangrijke emanciperende rol, zowel jegens de eigen etnische gemeenschappen waar men geworteld is, als jegens de grotere samenleving. Zij bieden tegenwicht aan de geslotenheid en het conservatisme die vaak het gevolg zijn van sociale problemen en achterstand van etnische gemeenschappen, en kunnen denkende rolmodellen worden. Een onmisbare emancipatoire factor die heilige huisjes omver kan schoppen, maar tegelijk de eigen gemeenschap kan sterken. Niet alleen politici en publicisten, maar vooral ook kunstenaars spelen hierin een prominente rol. Zij vormen een voorhoede van vrije denkers en makers. Zij hebben geen pasklare antwoorden op ingewikkelde problemen, maar zetten aan het denken, schokken, maken aan het lachen.
Meerstemmigheid
Dit is kortom een pleidooi voor blijvende verankering van meerstemmigheid binnen de kunst, en de podiumkunst in het bijzonder. Voor artistieke openheid, nieuwsgierigheid en ruimte voor de perspectieven, verhalen en uitingen van de ‘anderen’. Voor het lef om op zoek te gaan naar kunstzinnige en intellectuele diepgang in die expressie, in die veelheid van ervaringen. Emancipatie, zelftwijfel, vervorming, verandering; het zijn ingrediënten van verhalen van mensen die zich ooit verplaatst hebben. We leven in een tijd van nieuwe verzuiling. Die is niet religieus. Mensen uit verschillende culturele en sociaal-economische groepen leven in verschillende werelden. Het moet duidelijk worden dat nieuwe zuilen voor mensen met een biculturele achtergrond ook bestaansrecht hebben – en dat juist de kruisbestuiving tussen die zuilen zo belangrijk is. We moeten nieuwsgierig worden naar die verhalen, ook het establishment.
Dat kan alleen als er voldoende in wordt geïnvesteerd. Juist gekleurde makers klagen over gebrek aan middelen, dat de kwaliteit van hun producties aantast. Omdat er een gebrek aan tijd is om te repeteren, bijvoorbeeld. Het eindresultaat is dan nooit kwalitatief vergelijkbaar met dat van topgezelschappen. Het is belangrijk dat gezelschappen ook de ruimte krijgen om in alle rust een publiek op te bouwen. Dat publiek hoeft niet per se etnisch te zijn. Ook als het een gevestigd publiek aanspreekt, is dat een prachtig resultaat. Want dat wil zeggen dat men verrast, vernieuwt, ververst.
Wat zou het mooi zijn als we niet per definitie naar Londen of New York zouden hoeven vliegen om ook zwarte topproducties te zien. Internationaal – ik durf niet te zeggen: in ‘echte’ kunstmetropolen, waar kosmopolitisme door elke vezel van de gemeenschap klopt – doen theatermakers niet zo verkrampt over culturele diversiteit. Het is er, het is vanzelfsprekend, ook in de kunst. Ook in Nederland is er een kunstpubliek dat zo’n houding zou toejuichen. En ook hier lopen sporen naar elke uithoek van de wereld. Al decennialang.
En dus is het hoog tijd voor een nieuwe culturele revolutie. Tijd om de kunstwereld op te schudden en voor eens en altijd te doordringen van het besef dat er iets moet gebeuren op het gebied van culturele diversiteit. Omdat de kunsten nu zichzelf, en de intens gemengde samenleving die zij bedienen, tekort doen.
Harriët Duurvoort is freelance journalist en diversiteitsexpert. Ze schrijft een wekelijkse column voor de Volkskrant.
Dossiers
