Van theater maken op zolder naar een tournee met mogelijk 45 speelbeurten door heel Nederland: dit is het verhaal van Theater LeBelle, een theatergroep voor mensen met een verstandelijke beperking. Projectleider Madelon van Riel helpt het sociaal-artistieke werk een serieuze plek te veroveren in het culturele veld. ‘Als het goed gaat, dan zie je dat het talent in plaats van de beperking de overhand krijgt.’
Alsof ze uit een wolk verschijnen. Een vrouw met een baby op haar arm, een man die een meisje draagt, stilzwijgende jongvolwassenen. Ze zijn allen wit geschminkt, zitten en staan op witte sokkels en dragen wapperende gewaden als die van Griekse godinnen. De mist trekt op. Het beeld wordt helder. ‘Dit zijn wij. Je mag naar ons kijken’, klinkt een vrouwenstem. ‘Wat is het eerste woord dat bij je opkomt?’
De video-installatie en voorstelling Untitled van theatermaker Eva Knibbe met de spelers van Theater LeBelle, blikt vooruit op een tijd waarin mensen met het syndroom van Down alleen nog in een museum te zien zijn, nu de zogenaamde NIPT test het mogelijk maakt om al vroeg in de zwangerschap erachter te komen of de foetus een chromosoom te veel heeft.[1] Twee moeders en een broer vertellen hoe het is om een kind en zusje met het syndroom van Down te krijgen. In de smalle, langgerekte hal van het Museum van de Geest in Amsterdam hoort het publiek ze zeggen: ‘Stop ‘m weg’, en ‘Kan ik wel van hem houden?’ Waarna het zusje reageert met een stem die alle twijfel wegneemt: ‘Je kan niet op iedereen lijken. We zijn allemaal anders.’
Gelukkig
Eigenlijk dacht Brigitte Ommen dat theater voor ‘iemand zoals zij’, doelend op haar licht verstandelijke beperking, onmogelijk was. Hoewel ze als kind al wist dat ze actrice wilde worden, probeerde ze daarom eerst diverse andere hobby’s, zoals een computer- en een knutselcursus.
Tegen haar veertigste komt ze bij Theater LeBelle terecht. Vanaf het begin draait ze met de repetities mee alsof het nooit anders was. Het voorbereidende werk, acteren samen met de anderen die als een tweede familie voor haar zijn, dansen, je terugtrekken als je je niet lekker voelt, je emoties laten zien – frustraties, angst maar ook vreugde – zonder dat je daarop wordt afgerekend, alles spreekt haar aan en vindt ze geweldig bemoedigend.
We ontmoeten elkaar in de Clifford Studio, nabij het Westerpark in Amsterdam, waar de theatergroep momenteel wekelijks oefent. Op de bovenste verdieping nemen we plaats op een zachtverende, rode bank. Ommen, donkerbruine ogen en nog donkerder krullend haar, vertelt dat ze zich blij en gelukkig voelt als ze acteert. ‘Theater betekent vrijheid voor mij. Jezelf kunnen zijn. Het is heerlijk om anderen en jezelf te vermaken. Ja, ik voel me echt thuis op het toneel.’
Jezelf uitvergroten
Twee dagen terug speelde Brigitte Ommen in Het Portret een wat plagerige vrouw die in een onbedaarlijke lachbui terechtkomt en al schuddebuikend met haar aanstekelijke lach de hele zaal meekrijgt. ‘Acteren is jezelf een beetje uitvergroten’, zegt ze naderhand hierover. ‘Ik ben mezelf, maar ook weer niet.’
De voorstelling over de complexiteit van het leven in een gezin, is te zien in de Rabozaal van het Internationaal Theater Amsterdam. LeBelle maakt gebruik van het decor van De dokter, het theaterstuk dat het ITA ensemble deze week speelt, alsonderdeel van ‘toneelbeeld’. Binnen deze context krijgen gezelschappen of scholen de mogelijkheid om in een bestaand decor een eigen variant van de bijhorende voorstelling te maken.
Het publiek schuift deze zondagavond wat onrustig heen en weer. Toch nog een stoel naar links, een rij hoger of – ‘Hee Jasper, ik zag je nog bij de disco’ – dichterbij een bekende.
De acteurs lopen een voor een het podium op en stellen zichzelf voor. Telkens als er iemand bijkomt, verandert de dynamiek in de groep.
‘Hou van me. Praat met me. Geloof me’, zegt Ommen een paar scènes later tegen haar medespeler Sergio Helstone die het aanhoort en niet reageert. Plotseling stuift ze weg, hem vragend achterlatend waarna alleen twee meisjes op het toneel achterblijven. Ze kijken elkaar indringend aan. Tikken op elkaars lichaam, omhelzen elkaar, spelen tikkertje. De rest van de spelers rent het toneel op en doet mee. Plots nemen ze een pose aan voor een groepsfoto en: flits! Dit was het laatste portret. Twee staande ovaties en een stampend ‘we want more’ volgen.
Droom van Down
Theater LeBelle maakt sinds 2017 theater in de huidige vorm: in co-creatie met culturele instellingen en professionele makers. De theatergroep voor mensen met een verstandelijke beperking ontwikkelde zich van een dagbesteding van zorginstelling Cordaan, naar een onderdeel van het leerwerkbedrijf, waarbij niet een zorgmedewerker met affiniteit met theater en bewegen, maar een kunstenaar met een interesse in de verhalen en de bewegingstaal van de acteurs op de groep staat.
Dat zorgt ervoor dat de samenwerking tussen de makers van Theater LeBelle en de externe professional(s) gelijkwaardiger is. ‘In plaats van dat kunst alleen eenmiddel is om een zorgplan te verantwoorden, wordt het ook een doel om verhalen te vertellen die onderbelicht zijn’, vertelt Madelon van Riel, projectleider programma Kunst en Zorg bij Cordaan. Alle verhalen komen namelijk voort uit de verlangens, wensen en frustraties van de spelers.
Zo gaat Untitled naast het ethische dilemma over de maakbare beste versie van de mens, dieper in op de vooroordelen waarmee mensen met de droom van Down, zo gereframed in de voorstelling, geconfronteerd worden. Toneelspeler Esrah van Rooij ergert zich er bijvoorbeeld regelmatig aan dat onbekende mensen haar vanwege haar uiterlijk menen te kennen en het beeld op haar projecteren van de vrolijke knuffelaar, die minder goed is in lezen en schrijven en zichzelf met moeite uitdrukt. Terwijl de capaciteiten van iedereen hierin uniek zijn.
Podiumpakkers
Het projectteam Kunst en Zorg van Cordaan bouwde de afgelopen jaren een netwerk op met culturele instellingen en professionele kunstenaars waarmee ze voorstellingen maken. Van Riel: ‘We stonden letterlijk en figuurlijk op de barricaden. Zo van: we zitten bij jullie om de hoek, kunnen we samenwerken?’
In de beginjaren belandde de theatergroep per toeval op een zolder in Amsterdam-Oost, nadat de locatie van Cordaan op de Lutmastraat werd opgeheven. Geen publieksgerichte locatie, terwijl de spelers echte podiumpakkers zijn. Daarom zocht Van Riel de samenwerking op met organisaties in de buurt, zoals het Protestantse Diaconie. Zo begon de uitwisseling met andere organisaties.
Na de samenwerking met dansgezelschap Introdans, het eerste co-creatieve project, wisten ze: dit is het. De makers worden op deze manier meer onderdeel van de theaterwereld en je bereikt een divers publiek, niet alleen vrienden, familie en zorgmedewerkers.
Madelon van Riel moedigt voortdurend theatermakers aan om de spelers van Theater LeBelle actief te betrekken bij een voorstelling. Zij zijn inhoudelijk expert als het gaat over leven met een verstandelijke beperking en verbreden het perspectief van makers rondom andere onderwerpen. De spelers zijn heel puur in hun reacties. ‘Er zit vrijwel geen filter op hun emoties; zij doen niet wat hoort of wat gepast is. Hoewel ze over minder theater- of danstechnieken beschikken, komt hun spel heel oprecht over en het is artistiek inhoudelijk waardevol als je alle spelers, met of zonder een beperking, in een rol plaatst die bij hen past.’
Vechten voor een plek
De theatergroep heeft 36 spelers, die elke week tenminste drie keer repeteren, zodat de stof beklijft. De acteurs met de minste ervaring werken meestal in een paar sessies toe naar een interne presentatie voor bijvoorbeeld de zorgmedewerkers van Cordaan. Dan heb je een groep die wat verder is en kleinschalige, publiek toegankelijke voorstellingen geeft, zoals Het Portret. En daarnaast zijn er een aantal ervaren talenten, zoals Brigitte Ommen, die kans maken om mee te spelen in een voorstelling met een ander theatergezelschap. ‘Niet iedereen gaat meteen met een groep als DEGASTEN of Bambie aan het werk.[2] Daar groeien de spelers naartoe’, vertelt Van Riel.
Tegenwoordig weten de culturele instellingen en professionele kunstenaars Theater LeBelle steeds vaker te vinden. Van Riel benadrukt dat hoe eerder ze contact zoeken, hoe beter het is. Aan het creëren van een theaterstuk gaat namelijk een traject vooraf, dat al gauw een half jaar tot een jaar duurt.
Allereerst overlegt Van Riel met de familie van alle deelnemende acteurs. Vinden zij het goed dat hun zoon of dochter meespeelt in de productie? ‘Ouders en naaste verwanten hebben vaak moeten vechten voor een plek voor hun kind in de maatschappij. Hoewel zij over het algemeen trots zijn dat hun kind in het theater optreedt, hebben zij tijd nodig om zich hun nieuwe rol eigen te maken.’ Vervolgens bespreekt ze met het projectteam wat er nodig is om het project goed af te ronden. Daarbij komen de afzonderlijke zorgvragen van de acteurs aan bod, regelt Van Riel passend vervoer, bereidt ze de groep voor op wat er komt en start het creatieve proces.
Fotoroute
Ook het theater houdt rekening met wat er nodig is om met de spelers van LeBelle te werken en past gangbare werkwijzen aan. Dat luistert heel nauw. Van Riel: ‘De spanningsboog van onze acteurs is minder lang dan men gewend is: negen uur lang repeteren of meteen doorknallen met een voorstelling na de generale repetitie, kan bijvoorbeeld niet.’
Daarom plannen ze de repetitieschema’s met voldoende rustmomenten in, zorgen ze ervoor dat voor de repetities beginnen iedereen al een keer langs is geweest en dat ze op de eerste dag verzamelen in een ruimte waar iedereen ongestoord kan landen. Overigens is er altijd een prikkelarme ruimte waar een speler zich terug kan trekken als dat nodig is. ‘In overleg met het theater creëren we een zo prettig mogelijke setting, zodat de aandacht volledig naar het artistieke stuk gaat en bijvoorbeeld niet naar: waar moet ik zitten? Een vaste stoel tijdens de repetities kan het verschil maken tussen wel of geen voorstelling.’
‘Als het goed gaat, dan zie je dat het talent in plaats van de beperking de overhand krijgt.’
In februari 2024 starten vier makers van Frascati Producties en vijf spelers van LeBelle een nieuw project, als onderdeel van een langlopende samenwerking. Voor de eerste samenkomst maakte de productieleider van de route naar de repetitieruimte een fotoserie. ‘Dat was fantastisch. Niet iedereen is taalvaardig of kan instructies voor de weg onthouden. Het lijkt iets kleins, maar voor degenen die nu zelfstandig van hun huis naar de repetitieruimte konden komen is dat heel groot.’
Hoe bijzonder theatermaken ook is, de zorgbehoefte staat voorop. Als dat in het gedrang komt, dan stopt de voorstelling. Spannend was daardoor de reis in 2019 naar het Oerol Festival en de achttien voorstellingen van BREKEN die ze daar gaven samen met jongerentheater DEGASTEN. Een stuk over verlangen naar intimiteit en het ongemak dat daar vaak mee gepaard gaat, gebaseerd op de ervaringen van de spelers. De acteurs van Theater LeBelle waren voor het eerst langer dan een weekend van huis en zaten bovendien op een eiland. Je bent dan niet een-twee-drie weer thuis. Niemand kreeg heimwee. Sterker, het team polste regelmatig of ze al contact met thuis hadden gehad.
Beyoncé
‘Mensen denken te weten wat iemand met een licht verstandelijke beperking wel of niet kan’, vertelt Ommen, ‘maar we kunnen veel meer dan ze denken. We verschillen niet zoveel van andere theatermakers. We staan allemaal graag op het podium. We zijn allemaal mensen en hebben allemaal dromen die we waar willen maken.’
‘Ja, misschien dat de andere acteurs een tekst na een of twee keer al in hun hoofd hebben, waar ik drie of vier keer voor nodig heb. Soms begrijp ik iets minder goed, zoals dure of Engelse woorden. En soms ben ik zo zenuwachtig voor een voorstelling dat ik helemaal sta te shaken, maar er zijn allerlei mensen achter de schermen die me hierin ondersteunen en zeggen: even diep ademhalen.’
Haar wens is om door te groeien in de ‘echte’ theaterwereld, hoewel LeBelle ook echt theater is. Ommen is leergierig, staat open voor feedback en sprak met Cordaan al over het volgen van een theateropleiding. ‘In mijn droom ben ik de Nederlandse Beyoncé, zingend, dansend en acterend op het podium voor een volle zaal.’
Toen ze laatst haar woonbegeleider hoorde zeggen dat er ‘meer in Brigitte zit’, voelde ze zich trots. ‘Ik kreeg er een brok in mijn keel van. Na al die jaren ziet men mij nu. Ik had vroeger nooit gedacht dat ik zo ver zou komen.’
Van Groningen tot Maastricht
Van Riel gelooft dat er ook voor makers met een licht verstandelijke beperking een plek in het culturele veld is. ‘Eigenlijk zou een juiste afspiegeling van de samenleving binnen inclusief theater gangbaar moeten zijn.’ De tijd is er nu rijp voor, meent ze. De kunstensector verruimt zijn blik al een aantal jaren en ook de beleidsmakers en de fondsen geven meer aandacht aan diversiteit en inclusie. ‘Bovendien denk ik dat er een publiek geïnteresseerd is in de verhalen uit de samenleving van mensen die buiten de norm vallen, die ongefilterd hun verhalen en beleving laten zien.’
Momenteel is Theater LeBelle in gesprek met een theater- en een dansgezelschap over een gezamenlijke voorstelling en een tournee in 2025 met 45 speelbeurten in theaters van Groningen tot Maastricht. ‘De bus is er al, dus het logistieke probleem van hoe iedereen veilig en op tijd aankomt, is opgelost’, grinnikt Van Riel, ‘maar het is onduidelijk in hoeverre we rekening kunnen houden met de andere behoeften van de spelers van LeBelle en of er voldoende voorbereidingstijd zal zijn.’ De ideële plannen van het artistieke team zullen samen moeten vallen met de praktische en financiële haalbaarheid.
Wat hiernaast in het vooruitzicht ligt? Brigitte Ommen en Jochem Stavenuiter van mimetheatergroep Bambie gaan een duet ontwikkelen. Een idee dat voortkomt uit de samenwerking tijdens Help I Need Some Body. Het zal de eerste keer zijn dat Ommen geheel zelfstandig als actrice en maker werkt, zonder groep of begeleider van Cordaan. ‘Af en toe moet je een beetje lef hebben’, lacht Van Riel.
Foto Ben van Duin
Meer informatie
De video-installatie Untitled staat tot en met september 2024 in Museum van de Geest in Amsterdam.
[1] Eva Knibbel ontwikkelde de voorstelling en performance Untitled bij de Toneelmakerij, samen met Jan Hoek (No Limits Art Castle) en de spelers van Theater LeBelle, van zorginstelling Cordaan
[2] DEGASTEN maakten samen met mimetheatergroep Bambie en Theater LeBelle de voorstellingen Help I Need Some Body over de vraag: wie is zorgbehoevend en wie zorgt voor wie? en de vierdelige reeks BREKEN over intimiteit.
Dossiers
