Waar theater en sjamanisme elkaar ontmoeten – Interview met Boukje Schweigman en Ibelisse Guardia Ferragutti 

Ze leerden elkaar kennen tijdens de mimeopleiding, theatermaker Boukje Schweigman en performer Ibelisse Guardia Ferraguti, opperzuster van het sjamanisme. Ze werken inmiddels regelmatig samen en reisden de wereld over voor talloze workshops. Intussen is Schweigman lang niet de enige in de kunstwereld die een beroep doet op haar kennis van rituelen, dansceremonies en fysieke vieringen. 

Een duik in de buik

Door haar Braziliaans-Boliviaanse achtergrond voelt spiritueel contact met voorouders en moeder aarde voor Ibelisse Guardia Ferragutti (Cochabamba, 1979) volstrekt vanzelfsprekend. Al durft ze daar nu pas in Nederland hardop voor uit te komen. ‘Je bent toch bang als gekke tovenaarsleerling te worden weggezet.’ Maar ze heeft het tij mee: podiumkunstenaars voelen steeds meer noodzaak het delen van ervaringen te verdiepen. Wat Boukje Schweigman betreft was dat al langer het geval; in dat opzicht zijn ze ware soulsisters.

Schweigman wilde al heel lang een voorstelling maken over vrouwelijke sensualiteit en de creatieve energie die ligt opgeslagen in het gebied rond buik en bekken. Dat domein wordt volgens haar nog te vaak buiten beschouwing gelaten. ‘Ik heb twee kinderen moeten baren om te ontdekken welke oerkrachten daarin huizen. Over het sensuele midden van de vrouw heb ik meer geleerd tijdens mijn zwangerschapscursussen dan tijdens de hele mimeopleiding.’ Waar toch de theatrale mogelijkheden van het hele lichaam het vertrekpunt zouden moeten zijn, zou je denken. Oftewel, vrij naar een Arabisch spreekwoord: ‘Een vrouw zonder buik is als een hemel zonder sterren.’

Toen Schweigman op haar 19^de terugkeerde naar Afrika, waar ze haar eerste jeugdjaren in Zambia had doorgebracht, voelde ze zich een hork tegenover de daar dansende vrouwen. ‘Je ziet ze stralen als ze onder aanvoering van tromgeroffel ceremoniële vrouwendansen uitvoeren. De buikzone is daarbij zo belangrijk. Dat zie je bij de Senegalese sabar, maar ook bij de salsa, rumba en oriëntaalse dansen. Dat vond ik toen al zo aanstekelijk, dat ik daar ooit verder research naar wilde doen.’

Dat onderzoek heeft ze nu gedaan voor haar recentste voorstelling, EROS (2022). Het was voor Schweigman zonneklaar dat er maar één iemand was, met wie ze diep in dat onontgonnen gebied wilde duiken:  Guardia Ferragutti (42), vocalist, performer, theatermaker, beeldend kunstenaar, muzikant, docent, dj én specialist in sjamanistische ceremonies. ‘Guardia Ferragutti staat op een volstrekt vanzelfsprekende, creatieve en eigen manier in contact met de magische kant van de werkelijkheid’, zegt Schweigman. ‘Eigenlijk gaat al haar werk in de kern stiekem hierover.’

Een klap van de zweep

Ze leerden elkaar kennen tijdens de mimeopleiding, waar Schweigman in het laatste jaar zat (1999-2003) toen Guardia Ferragutti begon (2002-2006). Ze werken al samen vanaf Schweigmans eerste voorstellingen zoals in KLEP (2004), RUIM (2005), HOEK (2006) en BLAAS (2013). En ze reisden de wereld over voor talloze workshops zoals chi kung, wushu, kung fu en de kunst van het hanteren van de zweep als wapen, geleerd tijdens een memorabel verblijf in 2009 en 2010 bij Chinese monniken in boeddhistische Shaolin tempels en taoïstische kloosters in het Wudang Shan gebergte. Hun ervaringen over de strijd van het lichaam om de zwiepende gesel onder controle te krijgen, verwerkten ze in de voorstelling ZWEEP (2011). Guardia Ferragutti zelf zette de gevechtskunst bovendien in tijdens haar meditatieve solo Selvage (2016), waarin ze tijdens een 12-uur durende performance in de Amsterdamse kunstgalerie W139 met twee zwepen op een witte muur een multidisciplinaire collage creëerde van zwarte vegen, sidderende klappen en cirkelbewegingen. Een timelapse van de performance, vol repetitieve patronen, staat op haar goed gedocumenteerde website. En toen Schweigman een vervanger zocht voor haar solo WERVEL (2005), waarin ze een uur lang als derwisj danser rond haar as tolt, was Guardia Ferragutti de enige die zich daar net zo vol overgave in kon storten.

De doos van Pandora

Voor EROS hebben Schweigman en Guardia Ferragutti met vijf andere vrouwelijke performers – Fiona Dekkers, Luana van Eekeren, Lysanne van Berlo, Rosanna ter Steege en Goda Žukauskaitė – onder roffelende aanvoering van twee drummers (Katherina Borneveld van The Ex en jazzimprovisator Frank Rosaly) maanden gewerkt aan de bevrijding van de buik. ‘We hadden geen idee welke doos van Pandora daaronder schuilging’, licht Schweigman het werkproces toe. ‘Er liggen daar vaak trauma’s opgeslagen onder een sluier van schuld, twijfel en schaamte. Veel vrouwen dragen die pijn in hun eentje. Wij wilden dat juist delen en gezamenlijk dragen. Het gebied kan namelijk ook een bron van vreugde, levenslust, genot en creativiteit zijn. Daar wilden we in EROS naar toe. Maar dan moesten we er ons wel er in alle veiligheid aan durven overgeven.’

Precies om die reden treedt Guardia Ferragutti op als ceremoniemeester van deze gloedvolle sisterhood. Zij verwelkomt het publiek met een plakje chocola, waarin flinterdunne plantenblaadjes zijn versmolten. Een spiritueel opwarmertje om lichaamsgebieden te openen: rozen voor hart- en halsstreek, hibiscus voor de buik en lotus voor het hoofd. Met het vanzelfsprekende gebaar van een kenner nodigt Guardia Ferragutti het publiek uit zich open te stellen voor het vijf kwartier durende ritueel en alle sensaties te omarmen. Al weet ze dat de concentratie plantenblaadjes in dit ‘chocolaatje-bij-de-koffie’ te laag is voor een daadwerkelijk verruimend effect. ‘Dit is natuurlijk totaal niet vergelijkbaar met spirituele healings die ik wel eens thuis doe.’ Al wil ze over de geneeskrachtige werking van die healings niet te veel kwijt. 

De stem van hergeboorte  

Wie Guardia Ferragutti alleen zou kennen van optredens door Schweigman& mist een groot deel van haar oeuvre. Solo of met collega-muzikanten (onder wie manlief Rosaly) verzorgt ze regelmatig improvisatieoptredens als vocalist met synthesizer, gitaar en pedalen, bijvoorbeeld in het Bimhuis, de Tolhuistuin of De Helling. Als dj Superinca is ze gespecialiseerd in de complexe percussie en zang van de Cumbia grooves, ontstaan aan de kust van Colombia. Met The Paper Ensemble ontwikkelt ze concerten op papieren instrumenten van kunstenaar Jochem van Tol. Tijdens het Fiber Festival maakt ze geluidsperformances, waarin ze haar donkere stem leent aan emoties uit nog niet vertelde verhalen van postkoloniale opgegraven botten. En ze werkt samen met theatermakers. Heel véél theatermakers.

Al tien jaar treedt ze wereldwijd op met de bekroonde, rauwe solo 1: Songs (2011), gemaakt met choreograaf en regisseur Nicole Beutler, waarin ze de stemmen van feministische boegbeelden uit de kunstgeschiedenis mixt tot een popconcert. Ze wonnen er in Jordanië een Silver Award mee. Met Nineties Productions maakte ze in 2020 Memento Mori, een semi-online dans- en muziektheaterlabyrint over rouw, contemplatie en afscheid. En met Ulrike Quade creëerde ze WOMB m/f/x (2021) over het herschrijven van oude familiebanden, magische (her)geboorte en het doorgeven van leven. En dan slaat ze ook nog verzoeken af zoals voor het theaterritueel Vrouwen in bad van Ola Mafaalani. Soms uit tijdgebrek. Soms omdat ze voelt dat het meer gaat om exotisme of escapisme. En dat makers een ‘short cut’ naar verdieping willen. ‘Ik doe niet aan spirituele bypasses. Het gaat mij om het reclaimen van onze zintuigen, het landen op aarde, het terugvinden van onze plek. Dat kost tijd, durf en ervaring. Als je met grote krachten wilt spelen, heb je ook een grote verantwoordelijkheid. Je moet het wel kunnen dragen. Je gereedschap moet sterk genoeg zijn. Het gaat niet om het even snel downloaden van bovennatuurlijke energie.’

De kennis van sjamanen 

Guardia Ferragutti is al decennialang in de leer bij verschillende sjamanistische meesters, zoals de Colombiaanse ayahuasca-gitarist Fredy Velasquez. Regelmatig doet ze mee aan meditaties, healings en vuurceremonies met planten en paddenstoelen, om haar kennis en ervaring te vergroten en te verdiepen. De meest vanzelfsprekende ervaringen met sjamanistische rituelen en dansceremonies deed ze al op in haar jeugd. ‘Mijn moeder is Braziliaans, mijn vader Boliviaans. Ik ben in beide landen opgegroeid. Voor mij is het niet gek of surreëel om via een fysieke viering in contact te staan met voorouders en moeder aarde.’ Guardia Ferragutti vertelt over maandenlange rituelen op hooggelegen plekken in de bergen, waarbij jonge en oudere generaties via dans- en muziekceremonies aan de natuur permissie vroegen voor het bewerken van de aarde, of geesten van overledenen welkom heetten aan de oever van een rivier. Er werden houten instrumenten gemaakt en tapijten geweven met thema’s die door de partituur van het moment werden ingegeven. ‘Alle seizoenen worden altijd onthaald met offerfeesten en folkloristische ceremonies. Doden en levenden komen als vanzelfsprekend bij elkaar. Met al die zorgvuldige en oprechte rituelen geven wij energie aan elkaar door en besteden we aandacht aan de mysteries van het leven. Dat klinkt misschien zweverig maar is het juist niet. Die ceremonies zijn heel geaard. Ieder mens is een instrument dat bespeeld kan worden om in contact te staan met de natuur en boven- midden- en onderwereld met elkaar te verbinden.’

De essentie, zo benadrukt Guardia Ferraguti, is de energetische verbinding met aarde en voorouders. ‘Het herstel van die connectie is meer dan ooit broodnodig’, benadrukken ze allebei. Ook in het theater. Guardia Ferraguti: ‘Voor het verdiepen van ervaringen vragen theatermakers vaak mijn hulp.’

Het probleem van het ritueel

‘Er wordt op dit moment zo maar wat op los geleefd, zonder verbinding’, vindt Schweigman. ‘We moeten nieuwe theatervormen vinden om onze verantwoordelijkheid hiervoor te nemen. Het verhaal van hoe we met de aarde omgaan klopt niet meer. We hebben nieuwe verhalen, nieuwe vormen nodig. En we hebben haast. Het gaat niet bepaald goed met de wereld.’

Wel erkennen ze allebei dat sjamanistische rituelen nog niet zo eenvoudig in theatervormen zijn te gieten. Schweigman: ‘Allereerst heb je het probleem van de herhaalbaarheid. Hoe zorg je dat je het liefdevolle, pure verbond avond na avond opnieuw laat ontstaan, zonder dat het routineus wordt?’ Daarnaast zijn ze er ook nog niet helemaal uit welke rol ze toeschouwers geven. ‘Als je ze laat meedoen, krijg je vaak een scheuring in het publiek van mensen die dat gretig omarmen en anderen die daardoor juist dichtklappen. We zijn niet uit op hippie-achtige happenings. Tegelijk wil je wel je sensaties delen met toeschouwers en je publiek deelgenoot maken van de ceremonie. Dat is nog een zoektocht. De energetische opbouw van de voorstelling luistert heel nauw. De rituele slagkracht moet echt loskomen.’

Tijdens EROS spelen beide drummers daarbij een grote rol; een mannelijke én vrouwelijke voor een balans in dualiteit. Die bouwen gestaag aan een crescendo door te starten met een geladen soundscape op klankschalen en gongs, gemengd met geritsel van takken, bladeren en knikkers, waarna het tempo flink wordt opgevoerd en uiteindelijk twee drumstellen in strakke ritmes gelijktijdig gegeseld worden. Zo krijgen alle toeschouwers tijd en ruimte om het leven van alledag langzaam achter zich te laten en de uitnodiging te omarmen mee te gaan in het zorgvuldig opgebouwde overgangsritueel van de zes performers.

De wijsheid van het lichaam

Guardia Ferraguti: ‘Tijdens de repetities hebben we lang gewerkt aan onderling vertrouwen. Het gaat om het laten ontstaan van een veilig veld om helende krachten naar buiten te laten komen. Dat gaat ver voorbij de kookpot.’ 

Schweigman en Guardia Ferragutti maakten daarbij iedere dag gebruik van zogeheten ‘talking sticks’: een stok in het midden van een cirkel om elkaar te laten uitpraten en te delen wat er op dat moment gaande is, zonder een oordeel te vellen. Wie de stok vangt, mag praten. De rest luistert. Schweigman: ‘Het gaat veel meer om te leren luisteren zonder te oordelen dan om te leren spreken. Pas dan ontdek je welke enorme wijsheden en energieën er in ieders lichaam liggen opgeslagen.’

Boukje SchweigmanEROSIbelisse Guardia FerraguttiInterviewmimemimeopleidingSchweigman&sjamanisme

Dossiers

Theaterkrant Magazine zomer 2022