In de productiedatabase van de Theatercollectie zijn gegevens van alle professionele toneel-, dans-, muziektheater- en amusementsvoorstellingen in Nederland verzameld. Zijn de gevolgen van Aktie Tomaat zichtbaar in die data? Voor een teach-in over Aktie Tomaat van Allard Pierson op 7 oktober deed CREATE een aantal ‘proefboringen’. De resultaten geven nieuwe inzichten, maar roepen ook vragen op.
CREATE is een onderzoeksprogramma van de UvA voor digitale geesteswetenschappen. Door niet de kunstwerken zelf te lezen, maar data óver kunstwerken te verwerken, helpen we wetenschappers en studenten nieuwe vragen te stellen of overgeleverde kennis in een ander licht te zetten.
Bij deze proefboring was de onderliggende vraag: zijn de vermeende effecten van Aktie Tomaat – groter en diverser theateraanbod, ruimte voor nieuwe toneelspelers, disciplinevermenging – zichtbaar in de data van de productiedatabase?
We gebruiken voor de proefboringen de data over de periode 1953-1980. Zo hebben we zicht op een ruime periode vóór en na de Aktie. Bovendien was de invoer van de voorstellingsgegevens in die periode consistent: vóór 1953 was er nog geen Theaterjaarboek, na 1980 verandert de invoersystematiek vanwege de automatisering van het Theater Instituut.
Aantal premières per jaar
De trend gedurende de onderzochte periode is er een van doorlopende groei van het aantal producties. Aktie Tomaat lijkt hier geen direct effect te hebben. Sterker nog: in de periode direct na de actie zit er een stevige dip in de lijn. Vanaf de tweede helft van de jaren zestig is het aantal premières per jaar een tijd lang min of meer stabiel rond de 350. Pas vanaf eind jaren zeventig zet de groei weer in. Hangt de daling in 1971 samen met het stoppen van een aantal grote gezelschappen zoals de Nederlandse Comedie? Verandert er iets aan de prestatie-eisen?
Aantal actieve producenten per jaar
Het aantal producenten (gesubsidieerd en ongesubsidieerd) dat met minstens één première per jaar in de productie-database kan worden gevonden, stijgt gedurende de hele periode. Een eerste groeispurt zie je vanaf 1966: een stijging van 30 procent ten opzichte van het jaar ervoor. Vanaf 1971 groeit het aantal producenten sterk. Tien jaar na Aktie Tomaat is het aantal gezelschappen verdubbeld.
Nieuwkomers: aantal mensen dat in een jaar voor het eerst voorkomt in de database
We weten niet precies hoe nauwkeurig de registratie van personen in de database is, maar we noemen iedereen die voor het eerst voorkomt in een bepaald jaar een ‘nieuwkomer’ in het theaterveld. Het is opvallend dat na Aktie Tomaat juist een sterke daling te zien is in het aantal nieuwkomers dat verwelkomd wordt in de sector. De jaren vijftig en zestig tonen een snelle toename van het aantal nieuwe gezichten, tot een piek van 1285 in 1970. Maar begin jaren zeventig is er een terugval van bijna 60 procent. Was Aktie Tomaat een culminatie van een langer lopende trend van verbreding van het theaterveld? Of eerder een moment van bestendiging van carrières, waarna een tijd lang minder ruimte was voor nieuw talent? Vond er een vlucht plaats uit de sector, bijvoorbeeld naar televisiedrama, dat vanaf ongeveer 1970 een enorme ontwikkeling doormaakt? Hier is een diepteboring zeer gewenst.
Aantal betrokkenen per discipline
Is het veld dan breder en diverser geworden? Is er zichtbaar meer ruimte gekomen voor andere uitvoerenden dan toneelspelers? In de jaren zeventig neemt het aantal toneelmakers ten opzichte van de andere genres zeker af. Maar die daling wordt in de jaren tachtig weer volledig gecorrigeerd. Het toneelveld heeft zich dan ten opzichte van de jaren vijftig verdubbeld, het dansveld groeit ook enorm. Hebben theatermakers zich van de enge disciplinegrenzen weten te bevrijden? Er is zeker een trend te zien, maar de marge is wel erg klein.
Producties met de trefwoorden ‘komedie’ en ‘cabaret’
Met het schetsen van ontwikkelingen aan de hand de trefwoorden (‘tags’) in de productiedatabase begeven we ons echt op glad ijs. Maar de genreaanduiding ‘komedie’ laat wel een prachtige opkomst en neergang zien, met een hoogtepunt midden jaren vijftig van ruim 40 producties per jaar. In bijna alle besteldiscussies rond Aktie Tomaat wordt de vraag opgeworpen of het wel de taak is van gesubsidieerde toneelgezelschappen om blijspelen te brengen. En na de Aktie Tomaat (en dus niet per se als gevolg van) daalt het aantal komedies sterk. Andere theatrale vormen van humor en amusement komen dan juist op, zoals de snelle opmars van het cabaret laat zien.
CREATE is een interdisciplinair onderzoeksprogramma van de Universiteit van Amsterdam. Het project doet onderzoek naar historische cultuurindustrieën via methoden uit de digitale geesteswetenschappen. Eén van de onderzoeksthema’s betreft de podiumkunsten en uitgaanscultuur. Ze gebruiken onder andere databases met gegevens over film-, theater- en concertbezoek om meer te weten te komen over cultuurconsumptie in het verleden.
Dossiers
