Nu de auteursrechten zeventig jaar na de dood van Adolf Hitler zijn verlopen, is iedereen vrij te doen en te laten wat hij wil met zijn omstreden boek Mein Kampf. Het theatertrio Rimini Protokoll dook erop en toert nu door Duitsland met Adolf Hitler: Mein Kampf, Band 1 & 2.
Door Joost Ramaer, foto Candy Welz
Toen Rimini Protokoll Christian Spremberg voor het eerst liet voorlezen uit Mein Kampf, bleef het aanvankelijk stil. Meteen op de eerste pagina stuitte Spremberg op een symbool dat hij niet kon thuisbrengen. Het was het hakenkruis, in braille. Spremberg heeft het nooit gezien. Hij is blind, vanaf zijn geboorte al. Ook van het uiterlijk van de auteur van het boek heeft hij maar een vage notie. ‘Klein en gedrongen, geloof ik.’
Dat Sprembergs Adolf Hitler en het hakenkruis nog nooit had gezien was voor Rimini Protokoll een eyeopener tijdens het vooronderzoek voor Adolf Hitler: Mein Kampf, Band 1 & 2. De productie beleefde begin september haar wereldpremière in Weimar en was een maand later drie keer te zien tijdens het festival Steirischer Herbst in de Oostenrijkse stad Graz. ‘Voor ons,’ noteert Rimini Protokoll in het boekje dat de show begeleidt, ‘overheersen de duizendvoudig geziene beelden en de stem van Hitler de redenaar iedere lectuur. Maar als Christian op zakelijke toon voorleest, ontstaat meteen een indringende nabijheid, voorbij de gebruikelijke karikatuur.’
Vanwege die toon koos Rimini Protokoll hem als de voorlezer van enkele pregnante passages. Het is een van de vele effectieve theatrale vondsten waarmee het makerstrio – de Duitsers Helgard Haug en Daniel Wetzel en de Zwitser Stefan Kaegi – ons opnieuw confronteert met een boek dat wij hebben verdrongen terwijl het overal om ons heen is – op de zolders van onze grootouders, in antiquarische boekhandels, bij verzamelaars van nazi-memorabilia. Maar ook in onze angst voor de stroom vluchtelingen naar Europa en in de haatzaaiers van IS, die de stroom op gang hielpen brengen.
De verdringing begon meteen na 1945. Minstens twintig jaar lang bleven de Holocaust en het naziverleden kolossale taboes. In Duitsland en Oostenrijk, maar ook elders in Europa. Daders, meelopers en slachtoffers zwegen en vergaten liever.
‘In mijn eigen jeugd speelde het boek geen enkele rol,’ vertelt Wetzel op het terras van Schauspielhaus Graz. ‘En dat terwijl mijn ouders zelf slachtoffers waren. Als baby’s zijn ze in 1945 meegenomen van het oosten van Duitsland naar het westen, door hun ouders, op de vlucht voor het oprukkende Rode Leger.’ Wetzel werd in 1969 geboren in Konstanz aan het Bodenmeer, op de grens tussen Duitsland en Zwitserland. Tegenwoordig woont hij deels in Berlijn, deels in Athene.
Heilige plicht
Aanleiding voor Adolf Hitler: Mein Kampf was dat dit jaar de rechten van de auteur zijn verlopen, omdat het op 30 april 2015 precies zeventig jaar geleden was dat hij een eind aan zijn leven maakte. Per 1 januari 2016 mag iedereen Mein Kampf opnieuw uitgeven. Rimini Protokoll, onlangs nog in Nederland te zien met 100% Amsterdam en Thuisbezoek Europa, staat vaak vooraan met het theatraliseren van zulke actuele thema’s. Maar ditmaal had de groep een zetje van een ander nodig, van Hasko Weber, intendant van het Deutsches Nationaltheater in Weimar.
‘Hasko voelde een soort heilige plicht om iets met Mein Kampf te doen,’ aldus Wetzel. Weimar en het DNT hebben een ongelooflijke geschiedenis. Het DNT was in 1919 het geboortehuis van de eerste Duitse democratie, de Weimar-republiek. En zeven jaar later van de gelegaliseerde NSDAP, die daar zijn eerste Rijkspartijdag hield, na de opheffing van het verbod op de partij.
Vandaar ook dat Weimar de lievelingsstad van Adolf Hitler was, en het DNT zijn lievelingstheater. Met 800.000 Reichsmarken, deels uit eigen zak, bouwde hij het om tot hét podium voor nazikunst, merendeels propagandistisch verkrachte Schiller-klassiekers. Toen in de jaren dertig Franz Lehárs operette Das Land des Lächelns in het DNT werd opgevoerd, was de Joodse librettist uit het programmaboekje weggelaten. Fritz Löhner-Beda zat vast in Buchenwald, vlakbij Weimar, en zou later in Auschwitz worden vermoord.
Die geschiedenis van het theater, nauw samenhangend met de oorlogssituatie, is de doos van Pandora wanneer je theater gaat maken over Mein Kampf. Zeker in een tijd waarin xenofobie weer opleeft in Europa – tijdens de opvoeringen in Graz leek het er nog op dat de rechts-radicale FPÖ voor het eerst de grootste partij zou worden in Wenen en dus ook de burgemeester zou gaan leveren. Rimini Protokoll weet de brisante inhoud van de doos bespreekbaar te maken met een mengeling van ernst en vrolijkheid, van naïviteit en meedogenloosheid.
Megabestseller
Met zichtbaar plezier, getooid met zijn onafscheidelijke hoedje en bontgekleurd overhemd, vertelt Wetzel over de vele mythen en feiten die Rimini Protokoll heeft ontdekt tijdens de research voor ‘Mein Kampf, de voorstelling’, die een jaar in beslag nam. Mythe: het boek zou in Duitsland verboden zijn. Feit: na Hitlers zelfmoord gingen diens auteursrechten over op de West-Duitse bondsstaat Beieren. Die weigerde iedere toestemming voor nieuwe uitgaven, waardoor het boek verdween uit het openbare leven. ‘Zo omzeilde de overheid een echt verbod’, aldus Wetzel. ‘En daarmee alle mogelijke controverses. Zoals rechtszaken tussen heruitgevers van het boek en Holocaust-overlevers die heruitgaven wilden voorkomen.’
Een krankzinnige toestand, welbeschouwd. Eerst groeide Mein Kampf, vanaf de verschijning van Band 1 in 1925, in een luttele twintig jaar uit tot megabestseller. Het is naar schatting 12,5 miljoen keer gedrukt. En reken maar dat het werd gelezen. Een tweede mythe waarmee Rimini Protokoll in de voorstelling afrekent, is dat de nazi’s en hun meelopers buiten Duitsland het boek slechts kochten voor de vorm. Alle Duitse bibliotheken bezaten vele exemplaren, en die werden gretig geleend. Alle Wehrmacht-soldaten hadden een speciale militaire uitgave in hun ransel. Hitlers generaals lazen er dagelijks in. ‘De visie van de Führer op onze Ostpolitik is zonder weerga’, schreef een van hen in zijn dagboek.
En dan, ineens, totale radiostilte. Na 1945 werden er door de nieuwe Duitse overheid zelfs massale boekverbrandingen van Mein Kampf georganiseerd, analoog aan het lot van entartete literatuur onder de nazi’s. Maar het bloed bleef kruipen waar het niet kon gaan; mensen bleven nieuwsgierig naar het boek. ‘Mensen bewaarden het op zolder of achter de boeken in hun boekenkast’, vertelt Wetzel. ‘En vergaten het vervolgens vaak. Erfgenamen vonden het dan weer na hun overlijden.’ In iedere stad waar de voorstelling staat, probeert de groep binnen een uur een ‘verboden’ exemplaar te kopen. Tot dusver lukte dat moeiteloos.
Het boek werd destijds vertaald in zo’n beetje alle denkbare talen. ‘In antiquariaten, op boekenmarkten en via ons wereldwijde vriendennetwerk vonden we binnen de kortste keren Indiase, Chileense en Egyptische edities.’ In Turkije was Mein Kampf, in het Turks, een echte bestseller, totdat het in 2007 uit de boekwinkels verdween vanwege een geschil over copyrights. In de Playstore van Google is een e-book-versie te koop. De originele Duitse tekst is gratis te downloaden als pdf. Zelfs de DDR deed in 1960 heimelijk een heruitgave. Wetzel: ‘Waarschijnlijk om wat broodnodige buitenlandse deviezen te verdienen.’
Manga-versie
Rimini Protokoll ensceneerde Adolf Hitler: Mein Kampf in dezelfde reusachtige boekenkasten die de groep gebruikte voor een voorstelling uit 2007 over een ander splijtzwamboek: Das Kapital van Karl Marx. Alleen zien we ze nu van de achterkant. Een geintje, lacht Wetzel. Het publiek mag raden naar de betekenis. De voorstelling zit vol met zulke lichtvoetigheden, die het publiek regelmatig aan het lachen brengen. Niet tot schateren, eerder tot grinniken.
Zoals de live muziek van Volkan T Error. De Turks-Duitse rapper raakte ooit in opspraak door Deutsche Kartoffeln, een komische fake-reclamespot. Duitse rechts-radicalen zagen er een oorlogsverklaring in aan ‘autochtone’ Duitsers. Maar Volkan las het boek van hun idool vermoedelijk beter dan zij. Hij las Band 1 onder andere in het Turks en sloeg er ook een Turkse manga-versie op na – geloof het of niet, die bestaat. ‘Ik ben geschrokken van de vele letterlijke overeenkomsten tussen Mein Kampf en de teksten van de FPÖ en andere moderne rechts-radicale bewegingen,’ vertelde Volkan in Graz.
‘Wat wij met deze show vooral wilden onderzoeken,’ zegt Wetzel, ‘is onze Schizoïdität, onze gespletenheid in de omgang met Mein Kampf.’
Adolf Hitler: Mein Kampf, Band 1 & 2 door Rimini Protokoll
18 december 2015, Münchner Kammerspiele; 7 t/m 10 januari 2016, Theater Hebbel am Ufer, Berlijn; 23-24 maart 2016, Staatsschauspiel Dresden
Dossiers
