De theatergeschiedenis kent veel meer mensen van kleur dan vaak gedacht wordt. TM en The Need for Legacy presenteren in dit themanummer de eerste acht portretten van een nieuwe serie over voorlopers en sleutelfiguren.Șaban Ol (1962) is een in Turkije geboren acteur en regisseur. Samen met de Koerdische regisseur Celil Toksöz vormt hij al 22 jaar het artistieke hart van Theater RAST. RAST is ontstaan uit een fusie van drie Turks/Koerdische theatergroepen: Loods, Tiyatro Kina en Stichting Turks Theater. Inmiddels huisgezelschap van Podium Mozaïek in Amsterdam-West, omschrijft RAST zichzelf als een theatergezelschap dat midden in de veranderende samenleving staat.
Șaban Ol weigert, ook na bijna veertig jaar in het vak, om zich in een keurslijf te laten dwingen. Hij maakt theater over onderwerpen die hem interesseren en raken. Ol is zestien jaar in 1978 op het moment dat hij Turkije achter zich laat om in Nederland zijn geluk te beproeven. In 1982 neemt hij twee jaar lang deel aan het theaterproject STIPT (Stichting Interculturele Projecten op Theatergebied), onder leiding van Vasif Öngören en Meral Taygun en volgt hij regiecursussen en repetitieprocessen bij Rufus Collins en Henk Tjon. Nog eens zes jaar later, schrijft hij zich in aan de toneelschool in Amsterdam waar hij in 1989 aan de regieopleiding afstudeert.
In Nederland komt Ol in een milieu terecht komt van linkse activisten, illegalen, vluchtelingen en kunstenaars. In 1992 stort er een vliegtuig neer in de Bijlmer, op een flatgebouw waarin veel illegalen wonen. Een aantal sterft en tientallen raken gewond. Slechts 55 illegalen krijgen hierna om humanitaire redenen asiel. Ol is verbluft. Moest er echt eerst een vliegtuig neerstorten voordat er ‘humanitaire’ redenen gevonden konden worden om illegalen een verblijfsstatus te geven? Als een cri de coeur schrijft hij het stuk Kakkerlakken, wat later zijn theaterdebuut zal worden. Een verzoek tot subsidie wordt echter afgewezen, omdat de fondsen vinden dat Ol in zijn tekst te letterlijk op de actualiteit inspeelt. Eric De Volder, Ols toenmalige docent theatervormgeving en oprichter van de Gentse Toneelgroep Ceremonia, ziet het echter wel zitten om Kakkerlakken op de planken te brengen. De Volder is op zijn beurt in zijn visie sterk geïnspireerd door de Poolse theatermakers Jerzy Grotowski en Tadeusz Kantor.
De Volder stimuleert zijn protegé Ol om naar Polen te gaan, waar hij in Krakow onderzoek doet naar de werkwijze en theorieën van Kantor. Voor Ol blijft Kantor zijn hele carrière een belangrijke inspiratiebron. Net als Kantor mengt Ol zijn individuele geschiedenis altijd met een historisch perspectief. Niet alleen in de totstandkoming van tekst en vorm van zijn voorstellingen, maar ook inhoudelijk zijn vanaf dat moment parallellen te zien met het werk van Kantor. Ol toont in zijn stukken mensen die misbruikt en verminkt zijn door oorlog, kerk, moskee of familie. Die personen blijven, net zoals bij Kantor, als fantomen zelfs over de dood heen macht uitoefenen.
Bij Ol leeft het idee om een drieluik te maken over migranten, geïnspireerd op het boek De zevende man van schrijver/socioloog John Berger. Na Kakkerlakken schrijft hij het stuk De Kus van de Roos. En de volgende, In de schaduw van mijn vader over het lot van de eerste generatie ‘gastarbeiders’ en hun kinderen, moet het sluitstuk van de drieluik vormen. De bloemrijke tekst daarvoor wordt geschreven door een andere bevriende Vlaming: Paul Pourveur. Samen met Ol verzamelt Pourveur materiaal uit interviews en persoonlijke gesprekken met Turkse gastarbeiders uit het zogeheten Atatürk kamp in Amsterdam Noord (de straat op die plek heet nog Atatürk) en brengt deze samen tot een theatrale tekst.
De Turks-Nederlandse acteurs, de tweede generatie, spelen tijdens de voorstelling de sterren van de hemel. Voor het eerst komt hun eigen geschiedenis aan bod. Pourveurs tekst zit daarnaast vol met zwarte humor. Het verhaal wordt niet als een herkenningsverhaal gebracht, maar Ol zoekt naar de mogelijkheid om een veelvoud aan verhalen te vertellen, die niet rechtstreeks inspelen op de sympathie van de gastarbeider, de traditionele underdog.
Rast gaat in de jaren daarna steeds vaker internationale samenwerkingen aan met gezelschappen die op dezelfde wijze het benauwende etnische keurslijf ontstijgen en vanuit het menselijke gevoel en het individu reflecteren op migratie. In 2010 wordt een begin gemaakt met het project ‘Europe Now’ een samenwerking met het Riksteatern uit Stockholm, Ballhaus Naunynstraße uit Berlijn, het Arcola Theatre uit Londen en Talimhane Tiyatrosu uit Istanbul met als doel om nieuwe schrijvers te vinden die nieuwe theaterteksten kunnen produceren over de veranderende Europese identiteit en het leven in de grote steden.
De laatste jaren legt Ol zich steeds meer toe op het vertalen van Nederlandse toneelteksten naar het Turks. In eerste instantie vertaalde hij voornamelijk het werk van Paul Pourveur en Eric De Volder. Maar in de afgelopen jaren is dat palet aan schrijvers steeds groter geworden. Vorig jaar vertaalde en regisseerde hij Gif van Lot Vekemans voor het prestigieuze Stads Theater in İstanbul. In het najaar van 2021 komt zijn eerste roman uit bij Uitgeverij Jurgen Maas.
Hoe dan ook, RAST heeft een eigen vorm gevonden om conflicten een persoonlijk gezicht te geven. En of het nu gebeurt met de dramaturgisch gefundeerde, muziektheatrale aanpak van Șaban Ol, de Koerdisch-etnische bril van Celil Toksöz, de gestileerde benadering van Ada Ozdogan, de chansons van Sinan Eroğlu of het feministische urban storytelling van Aysegül Karaca, Theater RAST brengt verhalen die niet vanzelfsprekend op de Nederlandse podia te zien zijn. Die nieuwe verhalen worden verteld volgens een scala aan vormen dat het moderne theater biedt: van muziektheater en vertelkunst tot klassieke libretto’s. Rast beleeft momenteel zijn succesjaren. Begin 2020 maakte Ol de grotezaalvoorstelling Wees Onzichtbaar, naar het gelijknamige boek van Murat Isik – helaas moest de tournee door de coronacrisis voortijdig beëindigd worden.
Foto’s: Jean van Lingen en Nadiye Baran
Dossiers
