I HAVE BEEN IN A SITUATION WHERE I COMPLETELY LET GO OF MY INHIBITIONS.
Terug van misschien wel nooit helemaal weggeweest: het megalomane kunstwerk, waaraan iedereen – behalve de (mannelijke) regisseur zelf natuurlijk – moet worden geofferd.
Een greep uit de woorden waarmee DAU wordt omschreven in het programmaboek: ‘the intersection of film, science, performance, spirituality, social and artistic experimentation, literature and architecture’, ‘ever-expansive’, ‘unlimited’, ‘free-spirited’, ‘avant-garde’, ‘utopia’, ‘intervention’, ‘autonomous territory’.
DAU is het al maar groeiende sociale experiment van de Russische filmregisseur Ilja Chrzjanovski, dat eind januari in première ging in Parijs. Daar was het project – een totaalervaring waarin de toeschouwer volledig wordt ondergedompeld in de voormalige Sovjet-Unie – een maand lang te zien in Théâtre du Châtelet, Théâtre de la Ville en Centre Pompidou. De twee theaters worden momenteel verbouwd, maar voor zoiets bijzonders als DAU gingen ze toch even open, de vloeren bedekt met bouwkarton en de muren met afdekplastic.
Als de controverse niet te hoog oplaait volgt er ook een presentatie in Londen. Berlijn, waar DAU eind 2018 aanvankelijk in première zou gaan, heeft op het laatste moment afgezegd, hoewel de productie al in het Gorki theater was neergestreken. Naar verluid omdat Chrzjanovski de Berlijnse muur rond Alexanderplatz wilde nabouwen en weer afbreken op de dag van de herdenking van de val van de Muur. Dat ging de senaat te ver.
I HAVE MANIPULATED PEOPLE IN RELATIONSHIPS TO GET WHAT I WANT.
Manipulatie is een van de centrale thema’s van DAU, wat op allerlei niveaus wordt uitgespeeld. Wie wie manipuleert is daarbij niet volledig duidelijk. De toeschouwer wordt (vrijwillig) gemanipuleerd, de cast, zelfs de crew. Misschien is de enige die erbuiten staat Chrzjanovski zelf, door voormalige medewerkers als ‘despoot’ omschreven. Hij wil het leven in de totalitaire socialistische heilstaat invoelbaar maken, en voor dat doel gunt hij zichzelf wél de grootst mogelijke vrijheid. Op alle andere betrokkenen worden de technieken toegepast die bij een totalitaire staat horen: spionage en surveillance, het minimaal en selectief verspreiden van informatie, fysieke en materiële uitbuiting. Een groot deel van de medewerkers is nooit uitbetaald, berichtte Le Monde. Dit werd mij bevestigd door een kennis, die de installatie in Berlijn had helpen opbouwen. Ook hij heeft nooit iets gekregen van het salaris dat hem werd toegezegd.
CHEATING ON SOMEONE ISN’T BLACK AND WHITE, IT’S HARD TO KNOW WHERE INFIDELITY BEGINS.
DAU begon als een film over de natuurkundige en Nobelprijswinnaar Lev Landau (1908-1968), bijgenaamd Dau, een flamboyante, excentrieke man in een open huwelijk. Inmiddels zijn er dertien films gemaakt van verschillende lengte, die door elkaar heen te zien zijn. Er zijn nog plannen voor een bioscoopfilm. Een aantal films gaat over Dau, maar ook andere personages staan centraal, zijn collega’s en vrienden, de leiders van het wetenschappelijk instituut, en dat van twee bibliothecaressen die op elkaar verliefd worden.
Van 2009 tot 2011 filmde Chrzjanovski en zijn immense team, waaronder cinematograaf Jürgen Jürges, buiten het zicht van de media en autoriteiten in Charkov, Oekraïne. Daar liet hij een wetenschappelijk instituut nabouwen zoals die ten tijde van de Sovjet-Unie bestonden, in oogverblindend mooie brutalistische architectuur, waar wetenschappers in het diepste geheim onderzoek deden om de Sovjet-Unie een voorsprong te geven opzichte van het Westen. In die twee jaar verstreken versneld dertig filmjaren, van 1938 tot 1968. Het resultaat is spectaculair. De vierhonderd ‘acteurs’, die veelal zichzelf speelden, leefden al die tijd in het instituut, zonder internet en telefoons, waar elke ruimte, elk object tot aan het kleinste haarspeldje toe historisch correct was. Ze werden zelfs betaald in speciaal gedrukte historische roebels. De films, geschoten op 35 millimeter, zijn van een ongekende schoonheid, sprankelend door de levendigheid van improvisatie, de intimiteit van een straf volgehouden realitysoap, en de visuele weelde van auteurscinema. Het is zo écht! Echte lichamen, echte mensen, echte tranen. Deze schoonheid conflicteerde hevig met mijn morele gevoelens over de productie, de vele grenzen die zijn overschreden, en de manier waarop die grensoverschrijdingen deel zijn gemaakt van een groter verhaal over het kunstwerk, waardoor alles geoorloofd zou zijn. Het roept de vraag op of het echt nodig was geweest, het beschadigen van de betrokkenen, om zulk mooi werk te maken. Getuigt het niet van weinig vertrouwen in de kunst?
I HAVE BEEN IN A RELATIONSHIP WITH AN IMBALANCE OF POWER.
Bezoekers van DAU in Parijs moeten eerst een speciaal ‘visum’ aanvragen. Onderdeel van het toelatingsproces was een nogal onbeschaamde questionnaire, waarop je met een cijfer tussen de 1 en 10 moest antwoorden; de titels van de paragrafen in dit stuk komen uit de lijst. Het idee was dat de antwoorden via een ‘psychometrisch algoritme’, ontwikkeld door het beruchte Cambridge Analytics, een route zouden aanbevelen door de theaterzalen en andere locaties van DAU. Ik heb de vragen slingerend tussen verzet (tegen de intieme aard van de vragen, het verplichte karakter ervan en de inbreuk op mijn privacy) en nieuwsgierigheid beantwoord, soms goudeerlijk, soms sleutelend aan de waarheid. Waarom ik hier niet één positie tegenover kon innemen, eerlijk of niet eerlijk, begrijp ik nog steeds niet. Misschien vertelt dat me al iets over leven in een totalitaire samenleving.
De films waren het zwaartepunt van de installatie in Parijs (de zalen hadden pretentieuze namen gekregen als INTIMACY, ORGY, SUBMISSION, SADISM), maar daarnaast was er van alles: conferenties, biechthokjes waar sjamanen, imams, rabbi’s en priesters met het publiek in gesprek gingen, er waren performances, concerten, een authentieke Sovjet-gaarkeuken en winkel, en onverwachte, geheime ontmoetingen. Het publiek moest telefoons in een kluisje opbergen. Alles om ervoor te zorgen dat de toeschouwers zich volledig konden wanen in een andere wereld.
Een vriendin van mij, die helemaal weg was van het project en voor veel geld een ‘unlimited visa’ had gekocht, werd door een zwijgende medewerker met de auto naar een geheime locatie gebracht, waar ze een sjamaan te spreken kreeg. Hij sprak echter alleen Russisch en niemand van de aanwezige medewerkers wilde voor haar vertalen.
Ik heb de adviesroute tijdens mijn verblijf in DAU nooit gekregen. Achteraf hoorde ik van een andere bezoeker dat je je daarvoor had moeten melden in een hoekje van een van de theaters, waar iemand aan een balie zich zat te vervelen. Mij bekroop het idee dat de questionnaire vooral bedoeld was om de bezoeker van te voren al een creepy gevoel te geven. Maar ook viel me op dat de organisatie, die gigantisch moet zijn geweest, erg chaotisch was.
OPEN RELATIONSHIPS CAN BE HAPPIER THAN MONOGAMOUS RELATIONSHIPS.
Talloze beroemdheden hebben zich aan het project verbonden: Romeo Castellucci, Peter Sellars, Marina Abramović, Willem Dafoe, Gérard Depardieu, en de Nederlandse topwetenschapper Erik Verlinde. Een aantal personages wordt gespeeld door bekende Russische figuren. Dau wordt vertolkt door de Grieks-Russische dirigent Teodor Currentzis, oprichter van MusicaAeterna in Perm. De meeste personages zijn geen professionele acteurs en komen uit alle lagen van de bevolking, van de Moskouse intelligentsia tot Oekraïense bordelen. Er werd ook een aantal notoire (voormalige) criminelen en neonazi’s losgelaten in de minisamenleving, die een onveilige cultuur op de set creëerden. Chrzjanovski wilde namelijk een zo ‘authentiek’ mogelijke reactie van zijn personages op de onderdrukking van het leven in de SU.
Er was geen script, en in hoeverre Chrzjanovski de scènes heeft aangestuurd is niet duidelijk. De bewoners werden grote delen van de dag gefilmd. Werd er niet gefilmd, dan schalde er tergend luide klassieke muziek uit speakers, die door niemand leek te worden gecureerd. Een merkwaardige vorm van terreur: enerzijds werden de bewoners zo voortdurend op de filmische aard van het project gewezen en konden misschien nooit helemaal vergeten dat er camera’s waren. Anderzijds raakten de bewoners zo misschien eerder vertrouwd met het draaien van de camera’s, begonnen er zelfs naar te verlangen.
Is het de keuze van de regie of montage, of hing er werkelijk op elk moment een ongelooflijke broeierigheid in de lucht? In de films wordt vrijuit gesekst, gevochten en vreemdgegaan, alles vol in beeld. Volgens de productie-informatie zijn er veertien baby’s geboren op de set.
I HAVE HAD A RELATIONSHIP WITH SOMEONE WHO IS MORALLY INAPPROPRIATE.
Rondom het project hangt voor het grootste deel een dikke mist van chaos, geheimzinnigheid, leugens en onduidelijkheid. Slechts zelden werd een journalist toegelaten op de set. De Franse krant Le Monde heeft uitgebreid bericht over de dubieuze praktijken die plaatsvonden voor en achter de schermen. Zo werden de hoofdpersonen rijkelijk betaald, maar de overige spelers onderbetaald en geschoffeerd. Hiermee creëerden de makers bewust een economische ongelijkheid, die de verhoudingen tussen de inwoners op scherp zette. De krant beschrijft ook over enkele scènes in de films waarin vrouwen gewelddadig worden behandeld. De makers van DAU wuiven dit steevast weg. Een vrouw wordt voor de camera gemarteld door een KGB-agent, in werkelijkheid een ex-KGB’er; ze krijgt hardhandig een fles in haar vagina geduwd. Er was geen script, dus hier was ze niet op voorbereid. Gevraagd naar een reactie, werd de regisseur boos. Hij had de vrouw in een sm-bordeel gevonden, wat was het probleem precies?
Deze voorkennis bepaalde mijn ervaring in de wereld van DAU. Ik was woedend en vastbesloten om niet zo onder de indruk te zijn als de rest van de wereld. Want na de onthullingen van Le Monde bleef grootschalige controverse uit. Vrienden verzuchtten dat ze het toch wel heel vet vonden, wat Chrzjanovski allemaal deed, dat hij wel echt interessante vragen stelt.
I HAVE WITNESSED OR EXPERIENCED THE CHALLENGES OF A DEPENDENT RELATIONSHIP SUCH AS DISABILITY.
Omdat ik zoveel weerstand voelde, heb ik veel gemist in de installatie van DAU. Die vriendin die naar een sjamaan werd gebracht, was zo nieuwsgierig en enthousiast dat ze elke in Sovjet-uniform gehulde medewerker aansprak en uithoorde. Zij kreeg toegang tot de meest geheime hoekjes van het project. Ik liep vooral achter de feiten aan. Ik wachtte op het starten van een performance, die ineens een uur later stond aangekondigd op het digitale bord. Niemand sprak me aan. Ik wilde niet de biechthokjes in, waar je over je ervaringen in het DAU-universum moest vertellen; ik gunde de makers mijn psychische overgave niet.
Toch raakte ik in de ban van de films. Meer nog van het ruwe materiaal. In afgesloten hokjes kon je in je eentje door de zevenhonderd uur aan ‘rushes’ scrollen. DAU heeft misschien iets bewezen over het creëren van voorwaarden waarin mensen hun remmingen verliezen, want ik heb twee uur ongezien zitten kijken naar een eindeloos voortdurende seksscène. Nooit eerder zag ik dat zo indringend in beeld.
‘Waar gaat DAU nou eigenlijk over?’ De vraag wordt gesteld aan Blinov, een van de hoofdpersonages, in een bulletin dat in de supermarkt lag. ‘Het is een studie naar macht’, zegt hij. Het is waar, maar het is ook jammer. Wat heeft DAU ons geleerd over macht, wat we niet al wisten? Waarom zou je een verschrikkelijk twintigste-eeuws experiment willen herhalen, met een dun fineer van fictie? Uiteindelijk geloof ik niet dat er van DAU veel te leren valt; het reproduceert machtsverhoudingen die al bestaan, en doet daar verder niets mee. Dat hele discours over we-spelen-met-de-grens-tussen-feit-en-fictie is wat mij betreft een cliché. Goed werk maken in een fair practice cultuur, dát zou pas megalomaan zijn.
Dossiers
