Bij theatermaker Chokri Ben Chikha is het persoonlijke politiek en omgekeerd. Hij vermengt biografie en verbeelding, actualiteit en geschiedenis, analyse en provocatie, en zet daarbij alle mogelijke theatrale middelen in. Die diversiteit aan invalshoeken, parallellen en vergelijkingen, vormen zijn artistieke methode om tot de waarheid te komen. Want dat is waar het hem om gaat.
Wanneer ik Chokri Ben Chikha eind november ontmoet voor een gesprek, is hij pas terug uit Tunesië. Het land gaat politiek door een heftige periode. Op 1 augustus 2024 werd mensenrechtenactiviste en juriste Sihem Bensedrine gearresteerd. Zij werd in 2014 na de Tunesische revolutie – het begin van de Arabische Lente (2011) – aangesteld als voorzitter van de Instance Vérité et Dignité, een waarheidscommissie die zich moest buigen over de schending van de mensenrechten tussen 1955 en 2013, onder de regimes van de presidenten Bourguiba en Ben-Ali. Bensedrine legde een document van 2000 pagina’s voor waarin ze niet alleen linkse militanten maar ook fundamentalisten aan het woord liet, beide groepen slachtoffers van mensenrechtenschendingen. Dat is bij vele seculieren slecht aangekomen en het werk van Bensedrine en de Instance Vérité et Dignité werd sterk gepolariseerd.
Ben Chikha heeft de voorbije jaren een bijzondere interesse getoond voor de praktijk en de vorm van deze waarheidscommissie, als een poging om tot een veelstemmige en maatschappelijk gedragen waarheid te komen. Hij heeft er zelfs een artistieke variant van ontwikkeld. Zijn Waarheidscommissie over het Nederlandse koloniale verleden (2023) werd door het Theaterfestival geselecteerd en ook in het buitenland groeit de belangstelling voor deze unieke combinatie van politiek ritueel, theater en documentaire. Deze werkwijze is tekenend voor het engagement dat Ben Chikha, eerst met Union Suspecte en later met Action Zoo Humain, al drie decennia lang in zijn theatervoorstellingen aangaat en waarvan de koloniale erfenis, de geschiedenis van de migratie en het multiculturele samenleven de harde kern vormen.
Hij zoekt de spanningen en conflicten van zijn tijd op en gaat er middenin staan: ‘Als historicus ben ik gefascineerd door grote samenhangen zoals het doorwerken van koloniale kaders en frames in de huidige politieke beeldvorming en representatie van de ander enerzijds en in de dagelijkse ontmoeting tussen mensen anderzijds’.
Het persoonlijke is bij hem politiek en omgekeerd. Hij ‘speelt’ daarbij graag met en over de grenzen van de fictie. Hij vermengt biografie en verbeelding, actualiteit en geschiedenis, symbolen en rituelen uit verschillende culturen, complexe en stereotiepe representaties, analyse en provocatie, politiek en emotie. Geen toeval dat hij in zijn voorstellingen alle mogelijke middelen inzet: theater, performance, zang, dans, visuele media, diverse casting, academische kennis, interviews, et cetera. Die diversiteit van invalshoeken en middelen, parallellen en vergelijkingen vormen zijn artistieke methode om tot de waarheid te komen. Hij creëert in zijn voorstellingen een fictief kader om daarbinnen feiten en opinies aan een scherp moreel onderzoek te onderwerpen. Want alle scepsis, ironie en zelfrelativering ten spijt, gaat het Ben Chikha uiteindelijk om recht en rechtvaardigheid.
Empathie: sleeping with the enemy?
Zijn recentste voorstelling Perzen. Triomf van Empathie (Action Zoo Humain, NTGent en Theater Rotterdam, 2024) is daar wellicht het meest extreme voorbeeld van. Ben Chikha zoekt naar parallellen tussen nu en de geschiedenis. Kan een gebeuren uit het verleden licht werpen op een actueel conflict?
‘Het gaat mij niet om een één op één parallellie. Dat is onmogelijk. Het gaat mij om een methode van doorlichting. De parallel (met het verleden, met een andere cultuur, met fictie…) is voor mij een soort van X-ray om een structuur in het heden bloot te leggen. Kan De Perzen van Aeschylus iets zeggen over Israël en Palestina? De Perzen is in meer dan één opzicht een opvallende tragedie. In tegenstelling tot de andere tragedies die op een mythologische stof gebaseerd zijn, gaat De Perzen terug op een historische gebeurtenis, de oorlog tegen de Perzen die door de Grieken werd gewonnen. Aeschylus zelf was een oud-strijder van die oorlog. Hij schreef het stuk vanuit het perspectief van de overwonnen Perzen. Het vertelt over hun leed, hun vernedering, hun rouw, hun poging om in het reine te komen met de nederlaag.’
‘Een voorbeeld van empathie, van het vermogen om zich in te leven in de vijand, en hem zijn menselijkheid te laten behouden. Dat was meteen mijn vraag bij het maken van deze voorstelling: de mogelijkheid van empathie. De beslissing om iets te vertellen over Palestina en Israël aan de hand van De Perzen dateert van voor de Hamas-aanval op Israël van
7 oktober 2023 maar we zijn natuurlijk door die feiten ingehaald. Plots waren we in de gruwelijkst mogelijke werkelijkheid aan het repeteren. Tegelijkertijd gaf ons dat veel energie. De urgentie om iets te zeggen was zo hoog omdat de Belgische en westerse politiek en ook de artistieke wereld voor het overgrote deel zo passief bleven, geobsedeerd door een idee van neutraliteit.’
Chokri Ben Chikha wordt in 1969 in Oostende geboren uit een Tunesische migrantenfamilie. Hij groeit op in Blankenberge en studeert geschiedenis aan de universiteit van Gent. Sinds het begin van de jaren negentig is hij als autodidact intens met theater en dans bezig. Met zijn broer Zouzou start hij in 2001 het gezelschap Union Suspect, dat hij in 2008 verlaat om zich op zijn doctoraat in de kunsten te concentreren.
Vanuit die hernieuwde reflectie richt hij in 2009 het gezelschap Action Zoo Humain op, dat zichzelf als volgt definieert: ‘Het gaat na in hoeverre theater direct kan ingrijpen op de werkelijkheid zonder daarbij haar poëtisch potentieel en zelfkritiek uit het oog te verliezen. Zo vergroot het de speelbaarheid van de samenleving. De organisatie gebruikt hiervoor het historische concept van de ‘zoo humain’ als (onder)zoek(s)instrument om etnische, religieuze, politieke en economische conflictzones te bevragen.’In dezelfde periode werkt hij aan zijn doctoraat in de kunsten – Wat is de kritische waarde van het gebruik van stereotypen als theaterteken? De zoo humain als (onder)zoek(s)instrument – dat hij herwerkt tot het essay Zoo Humain. De blijde terugkeer van de barbaar (2017).
In de voorstelling De Leeuw van Vlaanderen (2003) ‘kruiste’ Ben Chikha het Vlaams nationalisme met het nationalisme van zijn Tunesische vader die een groot bewonderaar van president Bourguiba was. In Onze Lieve Vrouw van Vlaanderen(2005) stond de figuur van de moeder centraal. In voorstellingen als De Ceremonie: heldendood voor de beschaving, (2010) en De Finale: heldendood voor de beschaving (2010) duikt hij in het Belgische koloniale verleden. In Flemish Pavilion (2013) ensceneert hij zichzelf als de organisator van het Vlaams Paviljoen op de Wereldtentoonstelling in Dubai in 2020. Naar aanleiding van 100 jaar Wereldtentoonstelling in Gent maakte hij De Waarheidscommissie: Expo Zoo Humain (2013). Amnes(t)ie (2017) is een explosieve enscenering over de mogelijke gelijkenissen tussen oostfronters en jihadisten en de rol van de media in die beeldvorming. Flemish Primitives (2022), dat in première ging op de Wereldtentoonstelling in Dubai, focust op (Vlaamse) excellentie, maakbaarheid en de spectacularisatie van het verschil. Deze – ver van complete – opsomming toont hoe voor Ben Chikha de Vlaamse identiteit gecontamineerd is door andere geschiedenissen en door de geschiedenissen van anderen: het koloniale verleden, de migratie, de islam, het terrorisme, maar ook het nationalisme, de collaboratie en de globalisering. Al die gebeurtenissen bepalen mee wat het vandaag betekent om ‘Vlaming’ te zijn.
De Perzen. triomf van empathie (2024) van Chokri Ben Chikha / NTGent & Action Zoo Humain concept, regie & choreografie Chokri Ben Chikha; lichtontwerp Dennis Diels; decorontwerp Karolien de Schepper; kostuumontwerp Chloé Wasselin-Dandre foto Kurt van der Elst
Creolisering
Je zou dit dynamisch identiteitsbegrip kunnen omschrijven als een proces van ‘creolisering’, een term die ik ontleen aan de Frans-Antilliaanse schrijver Édouard Glissant (1928-2011). Volgens Glissant ondergaat de hedendaagse wereld een alles doordringend proces van creolisering, van interactie tussen en vermenging van culturele identiteiten, waarvan de gevolgen onvoorspelbaar en chaotisch zijn.
Voor Ben Chikha en Glissant heeft identiteit niets met een eenduidige en afgelijnde essentie te maken, maar gaat het om een heterogeen veld zonder centrum, een rizomatisch weefsel van culturele kwaliteiten en waarden, van trauma’s en dromen, van collectieve en persoonlijke geschiedenissen die interageren. Tegelijkertijd is de wereld meer gepolariseerd dan ooit en worden identiteiten steeds scherper van elkaar afgebakend. Met Perzen. Triomf van Empathie maakte hij een voorstelling over wat wellicht het meest splijtende conflict van de laatste decennia is. Hij bracht daarvoor onder andere een Israëlische en Palestijnse danseres samen.
Zoals bij al zijn voorstellingen gaat er een lange fase van intens onderzoek aan vooraf, waarbij hij vaak ondersteund wordt door dramaturge Sietske De Vries. Ben Chikha is als theatermaker een soort onderzoeksjournalist, misschien zou je hem zelfs een oorlogscorrespondent kunnen noemen, die zich begeeft te midden van dramatische confrontaties.
Hij zoekt werelden op die bespookt worden door trauma’s, verdrongen herinneringen en pijnlijke collectieve geschiedenissen: ‘Samen met filmmaker Jan Beddegenoodts en productieleider Irina Leskovskaya ben ik in januari naar Israël en Palestina gegaan. Geen evidentie. Er waren op dat ogenblik nauwelijks toeristen en de situatie was verre van veilig. Als Tunesiër ben ik ook stevig ondervraagd door de douane.’
‘We werken nu aan de documentaire Looking for empathy, die een verslag is van die reis. Ik ben naar Tel Aviv, Oost- en West-Jeruzalem, Bethlehem, Hebron, Ramallah en Jenin geweest. Ik heb daar zowel met Israëli’s als met Palestijnen gepraat. Met kunstenaars, wetenschappers, gewone mensen. Ik heb zelfs met een Israëlische soldaat die op verlof was, de festivalweide bezocht waar Hamas het bloedbad heeft aangericht. Hij was van Tunesische afkomst. Hij had mijn neef kunnen zijn. Allemaal bijzonder heftig. Ik heb beide kanten de vraag gesteld naar de mogelijkheid van empathie in een extreem gepolariseerd conflict waarvoor nauwelijks of geen neutrale termen zijn. Wat je ook zegt, je bekent je tot een kamp. Een Palestijnse artieste in Jenin vond de vraag naar empathie een perverse vraag: waarom wordt die na 75 jaar onderdrukking aan de Palestijnen gesteld? Ik wilde stemmen aan het woord laten die niet zo spectaculair zijn en die je daarom niet of nauwelijks in de media hoort.’
In zijn voorstellingen brengt Ben Chikha ook zijn eigen identiteit en zijn eigen kunstenaarschap in: ‘Ik heb een pro-Palestijnse en anti-Israëlische opvoeding gehad. Mijn ouders waren heel politiek en wezen me al jaren op de genocide tegen de Palestijnen. Het was niet makkelijk om empathie voor de andere kant te tonen. Toch is het dat wat ik in de voorstelling probeer. Ik begin niet toevallig met beelden van de slachting van 7 oktober. Ik heb me meer dan eens afgevraagd of ik die voorstelling wel kon maken. Is het geen hoogmoed om dat te doen? Tijdens de repetities heerste een zware atmosfeer. De genocide ging maar door en werd steeds erger. Al die pijn kwam iedere dag mee in het spel. Alles moest afgetoetst worden. Het was een fantastische ploeg om mee te werken en toch heerste er tot vlak voor de première wederzijdse argwaan. Maar van dan af begon iedereen voor elkaar te vechten en elkaar te ondersteunen. Dat raakte me diep. We kregen staande ovaties, maar in de coulissen was het stil. Daar werd er geweend en getroost. Beide kanten hebben immers familieleden en vrienden ter plekke die bestookt en gebombardeerd worden. Ik heb nooit een voorstelling gemaakt waarin het politieke en het persoonlijke zo dicht op elkaar zitten.’
‘Artivisme’?
Ben Chikha zoekt naar theatrale kaders die ook metatheatraal functioneren, die met andere woorden ook zijn artistieke praktijk in vraag kunnen stellen. Perzen. Triomf van Empathie, bijvoorbeeld, wordt gepresenteerd als een afstudeerproject van theaterstudenten dat in 2031 wordt gemaakt en getoond aan het VTG (Vlaams Theater Gent), opvolger van het NTG (Nederlands Theater Gent) – met docente Mareille Labom en studenten Hellen Boyko, Liah Frank, Marah Haj Hussein, Abdennacer Leblalta en Sofiane El Boukhari. De EU is inmiddels in elkaar gestort, de oorlog in het Midden-Oosten heeft ook Tel Aviv en Jeruzalem in puin gelegd. De kunsten vallen inmiddels onder het ministerie van Onderwijs en Veiligheid: autonome kunst bestaat niet langer. Chokri Ben Chikha begeleidde het project maar werd omwille van zijn te uitgesproken (pro-Palestijnse) politieke opvattingen aan de kant geschoven en vervangen door ‘de stem van de rede’ en een meer pro-Israëlische houding.
Dat toekomstperspectief – hoe donker ook – is een denkoefening en was nodig om een zekere kritische afstand te creëren tot de overweldigende zwaarte van het nu: ‘Als je kritiek uit op Israël word je snel gecriminaliseerd. Programmatoren zijn angstig dat ze het verwijt ‘antisemitisch’ krijgen terwijl een genocide bezig is. Kijk maar naar wat er in Nederland en Duitsland gebeurt. Terwijl racisme en islamofobie blijkbaar veel minder een probleem zijn. Dat is niet bemoedigend voor kunst en samenleving. Je kan alleen maar tot de vaststelling komen dat het leven van een Arabier of een moslim minder waard is dan dat van een jood of een westerling. Dat is zeer heftig om te beseffen. Dat leidt op zijn beurt tot radicalisering bij de Arabieren, de moslims en de ondermijning van mensenrechten en onze geloofwaardigheid in de wereld. Zo kom je snel in een vicieuze cirkel terecht. Voor mij is kunst een manier om die cirkel te doorbreken. Je kan in romans, films, voorstellingen stemmen en meningen laten klinken die voorbij de ontmenselijking door polarisering gaan.’
‘De Israëlische professor Moshe Zimmerman, die een deel van zijn familie in de Holocaust verloor, vergeleek het Israëlische onderwijs in Hebron met het onderwijs van de nazi’s in de jaren dertig. Vol haat en vooroordelen. Hij is daarvoor vervolgd maar ook vrijgesproken. Ik laat de Israëlische actrice in de voorstelling met nostalgie maar ook met schuldgevoelens terugdenken aan haar gelukkige jeugd in de kibboets. Waarbij ze uiteindelijk de vraag stelt: waarom kregen we een deel van Palestina, en bijvoorbeeld niet van Duitsland of Vlaanderen (vanwege de collaboratie)?’
‘De activist en de kunstenaar hebben verschillende finaliteiten. De activist schaart zich achter één slogan. Hij heeft één agenda en richt zich tot één groep. De kunstenaar wil complexiteit tonen en stereotiepen in vraag stellen. Het spelen met stereotiepen – het nog uitvergroten ervan, het vermengen ervan, het provocatief gebruiken ervan – is voor mij een manier om iets los te maken, om door verwarring iets in beweging te brengen, de stereotiepen van hun sokkel los te maken. Je kan zeggen dat ook Trump gebruik maakt van verwarring en uitvergroting, van het theatrale, het clowneske en het groteske, maar hij doet dat om de stereotiepen te bevestigen en om angst te creëren. Ik probeer de stereotypen te doorbreken en de tegenstrijdigheid van mijn personages te tonen.
‘Ik ga werken aan een nieuwe versie van de voorstelling en wil me daarin meer concentreren op Marah Haj Hussein en Liah Frank en nog meer de posities van slachtoffer en beul verwarren. Het gaat me daarbij uiteraard niet om een postmodern waarheidsbegrip waarbij iedere positie verdedigd kan worden. De feitelijke machtsverhoudingen moeten duidelijk gemaakt worden. Ik wil met mijn voorstellingen geen pamflet of manifest schrijven, maar tonen dat er op andere manieren gedacht kan worden. Dat is wat ik bedoel met performatieve waarheid. In het theater, de dans, de muziek licht een ander soort waarheid op, een waarheid van het spel, van de speelbaarheid en dus ook van mogelijkheid tot verandering.’
Het engagement van Ben Chikha vertaalt zich niet in het innemen en verdedigen van een eenzijdige activistische positie, maar in het brouilleren van de bestaande perspectieven. In plaats van de toeschouwer aan te zetten tot een heldere actie, laat hij die liever in het duister van de verwarring achter, met meer vragen dan er antwoorden zijn. Want die vragen hebben te maken met een toekomstige wereld, een wereld die nog tot stand moet komen, op het puin en met de brokstukken van de vorige wereld die niet stand hield. Ben Chikha: ‘Dat is ook activisme, maar in een andere vorm: ‘artivisme’?’
Perzen. Triomf van de Empathie is te zien in Amsterdam op 27 januari 2025 en in Rotterdam op 12 en 13 maart 2025
Dossiers
