Componist Michel van der Aa maakt muziektheater van de verhalen van Borges. Tijdens het Holland Festival gaat zijn ‘stuk’ in première. Maar opmerkelijk genoeg staat het niet in een zaal en komt het publiek niet per se samen. The Book of Sand is een ‘digitale, interactieve liedcyclus’, waar je op elk gewenst moment zelf doorheen kunt dwalen via een app op je smartphone.
Het Holland Festival gaat dit jaar virtueel. Het Japanse hologram Hatsune Mike komt met haar eigen opera, La Fura dels Baus brengt de installatievoorstelling M.U.R.S., waar je je met behulp van een app doorheen beweegt. En voor de wereldpremière van The Book of Sand hoef je helemaal de deur niet meer uit; deze voorstelling van Michel van der Aa bestaat louter als app voor smartphone en tablet en als website.
In eerdere interviews vertelde componist, filmmaker, regisseur en scenarioschrijver Michel van der Aa dat hij voordat hij aan een nieuw werk begint in een enkele zin duidelijk wil kunnen maken waar het over gaat. Op de voorspelbare eerste vraag naar die zin over The Book of Sand schiet Van der Aa in de lach: ‘Tja, dan sta ik toch even te zoeken naar woorden.’
Maar al snel volgen de kernbegrippen: oneindigheid, cirkels, verdubbelingen, alter ego’s, spiegels, parallel lopende film- en geluidslagen, allemaal ‘interactief en onlosmakelijk met elkaar verbonden’, gevolgd door de bijna terloopse opmerking: ‘Enfin, de thema’s van mijn eerdere werk.’
Na de kameropera One, de grote opera’s After Life en Sunken Garden en het in geen enkel hokje te plaatsen The Book of Disquiet was het inderdaad niet de vraag óf Van der Aa aan de slag zou gaan met het werk van Jorge Luis Borges, maar wanneer.
Fantastische verhalen
De Argentijnse schrijver Jorge Luis Borges schreef geen enkele roman, maar zijn korte fantastische verhalen behoren tot de wereldliteratuur. In die verhalen draait het vaak om personages die ondergeschikt zijn aan wat hen overkomt.
Precies dat toonde Van der Aa in After Life, waarin de personages in een tussenstation tussen leven en dood moeten kiezen welke herinnering zij naar de eeuwigheid willen meenemen. In Sunken Garden, dat net als een van Borges’ bekendste verhalen is opgezet als een detective, verliezen de personages zich in een droomwereld, die tijdens 3D-filmvertoningen echt én imaginair is. En in The Book of Disquiet verliest acteur Klaus Maria Brandauer zich in de vele alter ego’s van Pessoa.
Ook de gebeurtenissen in Borges’ verhalen zijn onverklaarbaar, nauwelijks te bevatten en veranderen de blik van de hoofdpersonages op de wereld onherroepelijk. De verteller in El libro de arena (in het Nederlands vertaald als Het boek van zand) krijgt het boek bij toeval, verliest zichzelf volkomen en komt tot de conclusie dat het boek monsterlijk en duivels is. De verteller in De Aleph beleeft een bijna goddelijk moment, maar als hij probeert de opgedane ervaringen te beschrijven faalt de taal. De onrustbarende veelheid is niet in een vertrouwd medium te vatten.
Het werk van Van der Aa laat zich al evenmin in een enkel medium dwingen. Zo heeft het met een Grawemeyer Award (‘de Nobelprijs voor de muziek’) bekroonde celloconcert Up-close niet genoeg aan een orkest en solist, maar moet de solist in dialoog met een bijkomende filmlaag. Zelfs bij zijn recente vioolconcert, misschien wel Van der Aa’s meest traditionele werk, kon hij het niet nalaten stervioliste Janine Jansen toch een beetje te regisseren.
In zijn theaterwerken gaat Van der Aa nog veel verder. Zijn eerste grote opera After Life combineerde film en video op een totaal nieuwe manier en Sunken Garden, vorig jaar te zien in het Holland Festival, zorgde voor een ware hype. Begrijpelijk, want niet alleen was het libretto geschreven door Cloud Atlas-auteur David Mitchell, het was de allereerste opera met 3D-film. Vele besprekingen focusten op dat laatste aspect. Net zoals in After Life en Up-close is in Sunken Garden het gefilmde deel echter geen gimmick, maar is het onlosmakelijk verbonden met muziek en handeling – live en op een podium.
Een stap verder
In Van der Aa’s enscenering van The Book of Sand verdwijnt de performer en neemt plaats in een virtuele wereld. Het past bij Borges. Vaak zijn Borges’ verhalen al geïnterpreteerd als voorlopers van het internet. Want lijkt ‘het boek van zand’ niet opvallend veel op The Matrix en is de magische ‘Aleph’ uit het gelijknamige verhaal, een punt waarin je alle alle plaatsen van de wereld vanuit elke hoek kunt zien, niet een soort smartphone, waar tijd en ruimte relatief zijn en alles samenkomt in een oneindige veelheid aan stemmen?
Vorm en inhoud worden zo één in Van der Aa’s The Book of Sand. Wat is nu? Wat is hier? Heel veel, zo blijkt.
Van der Aa: ‘The Book of Sand bestaat uit enkele lagen. Een jonge vrouw verzamelt zand dat door een geheimzinnige machine tussen de filmlagen geplaatst wordt.’ Deze drie parallelle lagen tonen verschillende gezichtspunten en introduceren nieuwe elementen en personages, waardoor je telkens een ander pad door het verhaal kunt kiezen. Daaraan koppelt Van der Aa drie muzikale lagen. ‘Er is een wat ik voor het gemak maar even poplaag noem, een abstracte elektronische laag en een meer klassieke laag, gezongen door het Nederlands Kamerkoor. De “toeschouwer” kan op elk moment schakelen tussen al die verschillende lagen.’
Het aantal mogelijke combinaties nadert zo het oneindige, maar hoe voorkomt Van der Aa dat beeld, geluid en gezongen tekst volkomen los van elkaar komen te staan? ‘De volgorde van de muziek en gezongen tekst staat vast en voor alle muzikale lagen geldt dat de leidende vocale lijn is ingezongen door Kate Miller-Heidke, zodat er houvast is. Van elk van de drie nummers waaruit de liedcyclus bestaat, zijn drie verschillende incarnaties, die veel verder gaan dan verschillende arrangementen. Kate is vocaal het verbindende element en is bovendien in het gefilmde beeld te zien, waardoor een eenheid ontstaat.’
Welke geluid- of beeldlaag je ook kiest, alles komt uiteindelijk samen in het ‘Aleph-moment’, waarin met behulp van spiegels alles eindeloos vanuit alle hoeken gereflecteerd wordt. Deze slotscène filmde Van der Aa met een high speed-camera, om het stilzetten van tijd te kunnen tonen. Aan de beelden die Borges in zijn verhalen oproept houdt Van der Aa zich overigens niet. ‘Alleen het staren naar de negentiende keldertrap uit zijn verhaal toon ik, verder niets. Aan het eind sta je ook weer aan het begin. Het is de bedoeling dat je eindeloos in The Book of Sand kunt verdwalen.’
De magie van het theater
De digitale vorm geeft Van der Aa nieuwe, extra mogelijkheden, die hij in zijn traditioneler werk niet ervaart. ‘Ik houd enorm van de magie van een fysieke uitvoering, met alle rituelen daaromheen. Het is dus zeker niet zo dat ik het theater vaarwel zeg, integendeel. Maar deze nieuwe vorm heeft de potentie om een veel groter en jong publiek te bereiken. Daarom heb ik Kate Miller-Heidke gevraagd voor de hoofdrol. Niet alleen is zij een fenomenale zangeres die de moeilijkste noten kan zingen, zij voegt daar een pop feel aan toe en is geweldig op beeld.’
Theater speelt zich, naast zijn fysieke uitvoeringen, meer en meer af op social media. Trailers zijn voor toneel- en operavoorstellingen onmisbaar geworden. ‘De meeste mensen komen voor het eerst in aanraking met mijn werk via Vimeo en YouTube. Met reguliere uitvoeringen bereik je een klein aantal mensen. Sunken Garden was dan wel uitverkocht in Amsterdam en onlangs in Lyon, maar dan heb je het nog steeds over enkele tienduizenden.’
Toch is The Book of Sand zeker geen pr-instrument, integendeel. Net als de live gefilmde beelden in After Life en de 3D-projecties in Sunken Garden staan ook de techniek en de gebruikte media in deze volledig digitale voorstelling in dienst van het verhaal. Het is niet zozeer een eenentwintigste-eeuwse variant op McLuhans ‘the medium is the message’, want in The Book of Sand omvat het medium de boodschap, illustreert die en was bepalend voor de artistieke keuze voor het medium.
Interactie
Centraal staat de interactie. ‘Een concert of voorstelling streamen gebeurt overal, dat vind ik niet zo interessant.’ Vrijwel altijd probeert het digitale medium zo nauwgezet mogelijk de etiquette van schouwburg of concertzaal te evenaren. Dat kan anders, dacht Van der Aa twee jaar geleden toen hij samen met het Muziekgebouw aan ’t IJ disquiet.tv lanceerde. ‘Meer interactief, en dan niet met louter een commentaarfunctie. De kijker hoeft geen passieve toeschouwer te zijn, maar kan letterlijk zelf de regie voeren, waarbij hij de keuze heeft uit negen camera’s. Niet alleen inzoomen en uitzoomen, maar ook direct de cameraman aansturen. Het is die interactie die me fascineert.’
De manier waarop app-gebruikers straks kunnen schakelen tussen de onderscheiden visuele en muzikale lagen in dit nieuwe project sluit aan op hoe we in onze huiskamer, in trein of metro de hele wereld tot schouwtoneel maken. ‘Via Spotify luisteren we het ene moment naar Beyoncé, dan naar Radiohead en dan weer naar Berg of Mozart. We bekijken het nieuws waar en wanneer we willen, kijken ondertussen naar een grappig filmpje en lezen onze tijdlijn op Facebook. Het loopt allemaal door elkaar.’
The Book of Sand past in de nieuwe, nadrukkelijk ook digitale lijn van Ruth Mackenzie, opvolger van Pierre Audi als directeur van het Holland Festival. Blijven vasthouden aan een bestaande succesformule lijkt misschien verstandig, maar als het afgelopen decennium iets geleerd heeft, dan is het wel dat bestaande formules, hoe succesvol ook, geen garantie bieden voor de toekomst.
Geld verdienen met een kostbare productie als The Book of Sand is vooralsnog onmogelijk. Wel bieden app en website een inkijkje hoe in de eenentwintigste eeuw bestaande vormen met elkaar kunnen samengaan, met als resultaat een voorheen ondenkbaar Gesamtkunstwerk, waarbij het theater altijd en overal is, zonder einde, zonder begin.
The Book of Sand door Michel van der Aa / coproductie Holland Festival en Sydney Festival
Vanaf 31 mei 2015 toegankelijk als app (iTunes en Google Play) en als website
www.hollandfestival.nl / www.thebookofsand.net
——————————————————————————————————————————————————————-
‘Aan het eind sta je ook weer aan het begin. Het is de bedoeling dat je eindeloos in The Book of Sand kunt verdwalen’
‘Deze nieuwe vorm heeft de potentie om een veel groter en jong publiek te bereiken’
‘De kijker hoeft geen passieve toeschouwer te zijn, maar kan letterlijk zelf de regie voeren, waarbij hij de keuze heeft uit negen camera’s. Niet alleen inzoomen en uitzoomen, maar ook direct de cameraman aansturen’
Dossiers
