Het werk van choreograaf Nicole Beutler draait om samenwerking, volharding, overleven, en het opbouwen en onderhouden van relaties. Recent werkte ze langere tijd aan een reeks projecten met een groot theaterhuis: Opera Ballet Vlaanderen. Door alleen al de omvang van dit Antwerps instituut ging er een nieuwe wereld open voor onderzoek en experiment. De samenwerking werd mogelijk gemaakt door het Fast Forward Traject van Fonds Podiumkunsten.
Het is ver na etenstijd wanneer choreograaf en artistiek leider Nicole Beutler aanschuift in haar kantoor aan het Entrepotdok in het centrum van Amsterdam. Pal onder het vertrek bevinden zich de grote en kleine repetitielokalen van BAU (platform voor dans en performance) waar haar Nicole Beutler Projects graag repeteert. Ze oogt tevreden, georganiseerd. Tot en met juni 2024 stond haar team op de planken met ATMEN / evolution is silently unfolding. De voorstelling, het tweede deel in haar ecologisch-activistische trilogie RITUALS OF TRANSFORMATION (towards a new humanity), speelt zich af in het jaar 2200, kort na het vergaan van de mensheid op een zelf gecreëerde vuilnisbelt uit het eerste deel van het drieluik: GINKGO or: 56 million years ago there were palm trees on the North Pole.
Sinds het begin van haar Fast Forward-traject in 2021 (2024 is het laatste jaar) fungeert Opera Ballet Vlaanderen (OBV) als haar partner, waarmee ze aan zes uiteenlopende projecten werkt. Het operahuis biedt haar tal van mogelijkheden, waaronder het onderzoek van bovengenoemde producties.
Istanbul
Beutler (1969), geboren in München, bracht haar vroege jeugd door in Turkije, waar een sepia-kleurige foto haar als zesjarige toont op het dakterras van een flat in Yesilköy, een buitenwijk van Istanbul. Daar volgde ze balletlessen met uitzicht op de Bosporus, terwijl schepen voorbijvoeren. Tussen 1972 en 1977 woonde ze er met haar ouders en oudere zus. Ze herinnert zich de warme drukkende zomers, de levendige geuren op iedere straathoek. Thuis waardeerde haar familie een culturele opvoeding enorm; haar moeder was boekhandelaar en haar vader, docent klassieke talen, had een passie voor tennis en droomde van een carrière als professioneel sporter. Toen Beutler later haar wens om te dansen deelde, waarschuwde haar vader haar: ‘Je lijf laat je eerder in de steek dan je verstand.’ Dit advies kwam voort uit zijn eigen angsten.
Münchner Kammerspiele
Terug in München begint Beutler met jazzballet. Met haar familie bezoekt ze de Münchner Kammerspiele, waar ze haar eerste Shakespeare-opvoeringen ziet. Hoewel ze niet alles begrijpt, raken de lange, indrukwekkende stukken haar diep door hun kostuums, lichtontwerp en teksten. ‘Bij het eindapplaus voelde ik dat de acteurs echte mensen waren die mij meenamen naar een andere wereld. Die ervaring heeft mij altijd geïnspireerd. Het is jammer dat jongeren vaak worden onderschat; juist het onbegrijpelijke prikkelt de verbeelding. In de eenvoud van het begrijpelijke is weinig ruimte voor magie.’
Op haar negentiende vertrekt Beutler naar Parijs om Frans te leren. In de bibliotheek van het Centre Pompidou raakt ze gefascineerd door het kijken naar dansvideo’s in de filmcabines, vooral het werk van Pina Bausch. De rauwe bewegingstaal en expressie spreken haar aan. Het zet haar ertoe aan om zelf te gaan dansen. Ze volgt verschillende cursussen in dans, maar omdat er nog geen internet is, moet ze op zoek naar informatie over scholen en het aanbod. ‘Veel scholen vereisten dat je al vele jaren professioneel ballet danste en die achtergrond had ik niet. Dit maakte het lastig om professioneel balletdanser te worden. Daarom besloot ik verder te gaan als amateur en me te richten op beeldende kunst en reizen.’
Wanneer de Golfoorlog uitbreekt in 1991 is Beutler met een vriendin daardoor langer dan gepland een maand op het Thaise eiland Koh Tao. Beutler: ‘Er waren drie hutjes en geen auto’s. Omdat we allebei naar de kunstacademie wilden, hebben we veel geschilderd: natuurtaferelen, vaak op grote rotsformaties.’
Na een jaar aan de kunstacademie in Münster verhuist Beutler naar München voor de liefde. Daar ervaart ze een hiërarchische, patriarchale en competitieve sfeer en ze voelt zich eenzaam. ‘In die cultuur ontdekte ik mijn behoefte aan samenwerking. Docent Ruth Geiersberger ontwierp straat- en winkelcentrum-performances in de stad, zoals in een kerk, metro en plein. Ik mocht participeren en vond dat spannend. Dit bevestigde dat samenwerken en improviseren mij meer voldoening geven dan competitieve omgevingen.’
School voor Nieuwe Dans Ontwikkeling
Via een oud-medestudent hoort Beutler over De School voor Nieuwe Dans Ontwikkeling (SNDO) in Amsterdam, en ze besluit de kans te grijpen. Voor haar auditie maakte ze geen solo, in plaats van zelf te dansen, zet ze tien anderen op het podium. ‘“Bij SNDO ontdekte ik dat mijn passie in grootschalige samenwerking ligt, en dat de beste resultaten voortkomen uit teamwork en dialoog. In het theater ontstaat de magie tijdens de interactie tussen mensen: daar waar samenwerking plaatsvindt, ideeën botsen en de scenografie een cruciale rol speelt.’”
Beutler noemt zichzelf ‘een nieuwsgierig, muzikaal mens, altijd op zoek naar nieuwe uitdagingen.’ Ze ziet het oor als het zintuig dat verhalen weer op een andere manier kan begrijpen dan het oog. De energie van het lichaam kan ze niet los zien van tekst, inhoud, ruimte en muziek.
Beutler werd bekend door haar project several species of small furry animals(2004) bij Dansateliers Rotterdam, geïnspireerd op een Pink Floyd-album. Ze richtte LISA op (2004-2009), een collectief en productiebureau voor samenwerkingen in haar vakgebied. Na het einde van LISA in 2009 startte ze Nicole Beutler Projects, waar ze ontmoetingen tussen makers faciliteerde. Haar vroege werken zoals 1: SONGS en 2: DIALOGUE WITH LUCINDA tonen een grensverleggende aanpak met minimalistische patronen en zonder muziek. Haar werk draait om samenwerking, volharding, overleven, en het opbouwen en onderhouden van relaties.
Ontwikkelingsdoelen
Beutlers Fast Forward-traject markeert een nieuwe fase in haar carrière. Ze onderzoekt de grenzen tussen dans, opera, video- en installatiekunst in zes projecten (2021-2024), met focus op het versterken van drie ambities: de rol van opera vergroten in haar multidisciplinaire producties, duurzamer gebruik van scenografie, en het benutten van de grote zaal als centraal element.
‘Ik flirt al jaren met het operagenre. Als interdisciplinair kunstenaar creëer ik gesamtkunstwerken waarin beweging, zang en vooral muziek naadloos op elkaar aansluiten. Opera Ballet Vlaanderen is daarom een perfecte match als internationale partner, omdat zij zowel operaproducties als balletvoorstellingen bieden en een experimentele vleugel, VONK!, hebben die nieuwe perspectieven op opera en ballet mogelijk maakt.’
Hoewel Nicole Beutler Projects sinds 2011 een van de meest toonaangevende gezelschappen in Nederland is, blijft internationale samenwerking moeilijk te realiseren. Beutler wil duurzame internationale partnerschappen, niet slechts eenmalige samenwerkingen.
In 2021 adviseert Guy Coolen, programmeur van het O. Festival, haar om een internationale partner te zoeken. Met financiële steun van Fast Forward en Opera Ballet Vlaanderen kan Beutler haar interdisciplinaire werk naar een nieuw internationaal niveau tillen door onderzoek te doen in de zalen van OBV en nieuwe samenwerkingen aan te gaan, zoals het bijwonen van eindmontages van andere makers als Fly on the wall, waarbij ze de kans krijgt twee operavoorstellingen van verschillende regisseurs bij te wonen in de repetitiefase.
Zes sleutelmomenten
Planten, stoelen, achterdoeken, kostuums: de opslag van Opera Ballet Vlaanderen (OBV) is een paradijs voor vintage-liefhebbers. ‘OBV’s samenwerking met ons is een serieus streven naar verandering’, aldus Beutler, die Lise Thomas van VONK! prijst om haar energie en toewijding aan innovatie. In februari 2021 organiseert Beutler samen met OBV de Sustainable Scenography Conference, een tweedaagse conferentie in Zele. Beide teams zoeken naar duurzamere manieren om decors op te bouwen en af te breken, met aandacht voor hergebruik en modulair materiaal, dat door het Fast Forward-traject wordt geïntensiveerd.
Beutler en OBV onderzoeken ook hoe grootschalige decors vervoerd kunnen worden zonder het milieu te belasten. Ondanks OBV’s grotere omvang ontdekken ze veel overeenkomsten in hun aanpak. Ze zoeken naar manieren om projecten op te bouwen, af te breken, te hergebruiken, en financiële ruimte te creëren voor duurzame producties. Beutler erkent dat deze vragen uitdagend blijven, vooral met objecten die zonder duidelijk doel in de opslag belanden.
Afscheidsceremonie
Beeld je in dat het theater instort, alsof het einde van de wereld zich voltrekt. Met de grotezaalvoorstelling GINKGO or: 56 million years ago there were palm trees on the North Pole wil Beutler dit einde, zoals door de mens gecreëerd, op het podium verbeelden. Ze doen een Sustainable Scenography Test, wat leidt tot een afscheidsceremonie van de wereld met een gigantische afvalhoop. Beutler vraagt zich af wat het belang is van de grote zaal als centrale speler en hoe dit uit te drukken op het podium. OBV huurt voor NBP een ruimte in cultuurhuis deSingel te Antwerpen voor decor- en lichtonderzoek, samen met technici van beide teams.
Componist Gary Shepherd heeft de muziek al geschreven, waardoor alles op het toneel getest kon worden. Het is een speelkamer voor scenografen: hoe valt sneeuw, welke machine gebruik je, welk materiaal is geschikt? Hoe vang je snippers op voor tours voor hergebruik, werk je met theaterdoeken en laat je ze zachtjes zakken? Wat voor verhaal wil je vertellen?
Beutler: ‘Als theatermaker is het zelden mogelijk om vier dagen lang uitgebreid te experimenteren in een grote zaal. OBV erkent dit als essentieel voor ons proces en ondersteunt onze makers door middelen beschikbaar te stellen. Deze ervaring biedt ons de luxe om tot in detail te experimenteren.’
Fly on the wall
Twee keer is Beutler ‘Fly on the wall’ bij eindmontages van operaproducties, in overeenstemming met artistiek leider Lise Thomas van VONK!. Het doel: erachter komen hoe verschillende operaregisseurs tijdens de montage te werk gaan. Bij Opera Ballet Vlaanderen en de grote samenwerkingen van Nicoles gesamtkunst is deze montage periode een moment waarop alle elementen samenkomen. Hoe coördineer je zo een samenkomst? En hoe plan je de toneeltijd in, zodat alle disciplines voldoende aandacht krijgen?
Beutler: ‘In de schaduw van het majestueuze negentiende-eeuwse operagebouw van Opera Antwerpen, rees meteen de vraag: hoe kan ik me als kunstenaar verhouden tot zo’n eerbiedwaardige plek vol verwachtingen? De geschiedenis heeft de muren met grandeur doordrenkt. Je voelt de schoonheid en beschaving, en dat je er veilig bent. Wat mij aantrekt aan de opera is het aspect van het gesamtkunstwerk, waar beeld, muziek, beweging en inhoud perfect op elkaar zijn afgestemd.’
Beutler: ‘De dirigent in de opera is de enige schakel tussen het podium en de musici, die alles bij elkaar houdt. Het is de stille maar cruciale figuur in een mini-maatschappij in de orkestbak, waar musici afhankelijk zijn van diens leiding. Deze rol lijkt me zwaar, maar krachtig, omdat de dirigent het toneel en het orkest overziet en de voorstelling samen met de technici runt.’
‘Ik vond het fascinerend om te zien dat er overal beeldschermen hangen, zodat de zangers vanuit verschillende hoeken de dirigent kunnen volgen. Dit leidde tot mijn besluit om in mijn nieuwe werk de scheidslijn tussen podium en orkestbak te doorbreken, door de orkestbak af te dekken met een cirkel en het zo tot een speelvlak te maken, waardoor spelers en toeschouwers dichter bij elkaar komen.’
‘Tijdens mijn observaties achter de schermen voelde ik me verbonden met de benadering van Alain Platel. Hij was altijd respectvol, vriendelijk en kalm. Daarentegen ervoer ik bij Philippe Grandrieux een gebrek aan focus op publiekscommunicatie, wat voor mij essentieel is in het theater. Wel maakte zijn esthetische beeldtaal indruk op me.’
Vogelgeluiden en regeneffecten
In ATMEN / evolution is silently unfolding, de tweede voorstelling in trilogie RITUALS OF TRANSFORMATION, wordt de schouwburg overwoekerd door natuur. Het begint met een vijf daags onderzoek omtrent Sustainable Sceonography. Scenograaf Julian Maiwald en videokunstenaar Heleen Blanken zijn hierin partners. Na één dag van materialenoverdracht start het creatieve werk voor ATMEN in het operahuis in Antwerpen.
Beutler laat zich inspireren door Neal Powless, een inheemse Amerikaan, die het belang benadrukt van een verbinding met alles om ons heen, inclusief de natuur en levende wezens. Dit motiveert haar om in 2024 nieuwe vormen van verbinding te verkennen, na een gevoel van gebrek daaraan.
Ze verdiept zich verder via het boek Braiding Sweetgrass: Indigenous Wisdom, Scientific Knowledge, and the Teachings of Plants. Beutler streeft naar nieuwe inheemse rituelen zonder nationalistische of territoriale connotaties, in contrast met het kolonialisme in Europa. Voor de creatieve verkenning van ATMEN onderzoekt NBP overwoekeringsscenario’s, publieksopstellingen en routes door de schouwburg. Met OBV-technici komt ze tot innovatieve oplossingen zoals het opnemen van vogelgeluiden en creëren van regen- en vliegeffecten.
‘We mochten de helft van de bomen uit OBV’s opslag behouden voor toekomstige producties, wat onze samenwerking extra waardevol maakte. OBV waardeerde onze non-hiërarchische aanpak waarbij iedereen input levert. Ons scenografische onderzoek maakte dat het decor kon ontstaan als een ecosysteem, waar iedereen aan bijdroeg. Deze manier van samenwerken is voor mij een droom: zo wil ik theater maken.’
Stadskoor
In februari 2024 leidt Beutler een 2-daags Workshoptraject met het stadskoor van 54 deelnemers in Opera Antwerpen. Voor haar grote zaalvoorstelling, NOW WE ARE EARTH, bundelt ze haar krachten met Timo Tembuyser, performer, componist en maker, die de composities voor de koren verzorgt.
Beutler: ‘Ik wilde eerst werken met het officiële operakoor van Opera Ballet Vlaanderen, maar zij waren terughoudend vanwege het experimentele karakter dat zij steeds vaker op de bühne moeten brengen. Uiteindelijk vormden we een stadskoor met Antwerpenaren van diverse achtergronden en leeftijden, wat veel interessanter bleek voor het project en voor mij als maker.’
Met Tembuyser verkennen ze muziekstukken en ruimteplaatsing, waarbij innovatieve technieken zoals echo en resonantie worden toegepast. De samenwerking tussen deelnemers van verschillende achtergronden en zangvaardigheden inspireert haar.
Ter voorbereiding van Beutlers nieuwe productie doen de teams van NBP en OBV Technisch Onderzoek voor NOW WE ARE EARTH in Opera Gent. De nadruk ligt op de verduurzaming van scenografie, in samenwerking met scenograaf Lena Newton en lichtontwerper Minna Tiikkainen.
Met NOW WE ARE EARTH wil Beutler de architectuur van het oude operahuis uitdagen door op de bühne een cirkel in een vierkant te plaatsen. Opera Gent verzorgt de opbouw. Vervolgens worden de dansers erbij betrokken en is er een werkschema opgesteld voor verschillende testscènes.
‘“Na brainstormsessies gingen we aan de slag met praktisch onderzoek en verkenden materialen om een cirkel in de ruimte te creëren, geïnspireerd door mijn Fly on the wall-traject met Alain Platel. Experimenteren in Opera Gent leidde tot verrassende ideeën. Licht-, scenografie- en kostuumafdelingen kwamen met nieuwe concepten. De vroege residentie in Gent bood een unieke kans om beelden en concepten grondig te onderzoeken.’
Beutler leunt over de tafel van haar kantoor. Buiten is het al lang donker. Ze schenkt een allerlaatste kop thee in. Ik vraag haar hoe ze terugkijkt op het Fast Forward-traject nu het bijna is afgesloten.
‘Ik ben blij met de lange verbinding, de kansen en onvoorwaardelijke steun die wij kregen van het geëngageerde team van OBV. In April 2015 gaat coproductie NOW WE ARE EARTH / An Orchestra in première. De samenwerking met zo een groot productiehuis voelde heel persoonlijk. Met mijn werk wil ik muren poreuzer maken. Naar ‘de andere kant’ kijken is voor mij belangrijker dan vastleggen wat er al is.’
Foto Anja Beutler
Het Fast Forward-traject bij Fonds Podiumkunsten van Nicole Beutler Projects i.s.m. Opera Ballet Vlaanderen vond plaats in de periode 2021-2024.
Dossiers
