Nu dankzij #metoo bekend wordt hoe wijd verbreid de praktijken van ongewenste intimiteit en seksuele intimidatie in de podiumkunsten zijn, zijn structurele veranderingen urgenter dan ooit. Hoe kan een theateropleiding een cultuur van veiligheid creëren en tegelijkertijd een vorm van intimiteit behouden? Sinds het vertrek van Jappe Claes werkt de Academie voor Theater en Dans in Amsterdam aan een transparantere school. Directeur Jan Zoet: ‘Jappe Claes was een wake-up call.’
Jan Zoet is net drie maanden directeur van de ATD wanneer een paar docenten het seksueel grensoverschrijdend gedrag van docent Jappe Claes aan het licht brengen. Claes, die relaties met studenten onderhield, moet vertrekken. De betrokken studentes willen zich echter niet officieel melden, en de zaak wordt pas in 2015 bekend, na onderzoek van de Volkskrant.
Hoe wijdverbreid het seksueel ongewenst gedrag is, overal en in het bijzonder in de toneel-, tv- en filmwereld, wordt pas echt duidelijk sinds de onthullingen over Hollywoodfilmbaas Harvey Weinstein en de daaropvolgende #metoo-actie. Ook in Nederland heeft het gevolgen: Jappe Claes vertrekt bij het Nationale Toneel, Ruut Weissman blijft thuis bij de preJamière van Fiddler on the Roof. Vlak voor het gesprek met Zoet is castingdirecteur en theaterregisseur Job Gosschalk in opspraak geraakt; en ook nog een – in de media anoniem gehouden – docent van de Toneelacademie Maastricht.
Hoe leeft het nieuws over Job Gosschalk en anderen hier op school?
‘Het leeft al een aantal jaar – niet zozeer het gedrag van Job Gosschalk, maar sinds de publicaties in de Volkskrant in 2015 is het bekend dat seksueel grensoverschrijdend gedrag ook hier heeft plaatsgevonden. Destijds ging het nieuws over docenten die op dat moment hier werkten, dus dat ging de studenten heel direct aan. De recente publicaties gaan vooral over de misstanden die buiten de context van onze school hebben plaatsgevonden.’
U gaf Claes de keus: of hij zou vertrekken, of u zou een onderzoek naar zijn gedrag instellen. Hij vertrok. Hoe ging u verder?
‘Jappe Claes was een wake-up call. Zijn vertrek was voor mij de aanleiding om ons af te vragen hoe de dingen hier eigenlijk geregeld zijn. Het lastige was dat we de reden van zijn vertrek niet bekend konden maken, omdat de slachtoffers geen officiële klacht wilden indienen. Dat moesten we respecteren. Samen met juristen hebben we toen eerst de gedragsscode van de AHK aangepast en aangescherpt. Die moest ondubbelzinnig zijn, en voor iedereen bekend. Ook hebben we de verschillende vertrouwenspersonen actiever onder de aandacht gebracht. Naast hen hebben we een decaan bij wie studenten terecht kunnen, een psycholoog, de artistiek leiders, mentoren en de directeur. Er is een web van professionals dat alert is.’
‘De crux is dat mensen zich veilig moeten voelen om grensoverschrijdend gedrag aan de orde te stellen. Vanaf 2015 zijn we actiever aan de cultuur binnen het instituut gaan werken. Gedrag dat nu als grensoverschrijdend wordt ervaren, is heel lang niet opgemerkt. Het was misschien wel bekend in de wandelgangen, of het werd vermoed, maar het werd niet gemeld. Daarom kon het zo lang doorgaan, en dat willen we niet meer. Waarom werd er gezwegen? Omdat er macht in het spel is, of vriendschap, maar ook omdat er decennialang een cultuur was waarin dit normaal was. In de jaren tachtig en negentig waren bepaalde normen echt anders dan nu, het besef was er niet – of te weinig – dat studenten of medewerkers beschadigd werden. De urgentie werd niet gevoeld of het voelde onveilig of ongewenst om je te melden. We hebben onder andere een tweedaagse conferentie voor al onze docenten georganiseerd, over de macht en onmacht van de docent. Daarnaast vonden workshops en cursussen plaats over onder meer deep democracy en integriteit die nog steeds beschikbaar zijn.
Maar het is toch vrij simpel: een docent hoort een student niet te verleiden. Waarom moeten daar cursussen aan te pas komen?
‘Waar we over nadachten op de conferentie was niet zozeer wat er seksueel wel of niet mag, maar: hoe krijg je een school die transparant is? Transparantie maakt een gevoel van veiligheid mogelijk. En in het kielzog daarvan intimiteit, kwetsbaarheid en vrijheid, wat voorwaarden zijn voor goed kunstonderwijs. Dus dat gaat ook over een situatie waarin een docent na een late repetitie voorstelt om met de klas naar de kroeg te gaan, en dat er dan één student is die liever niet mee wil maar geen nee durft te zeggen uit angst voor een slechte beoordeling. We leiden studenten op die over een paar jaar het werkveld betreden. Hoe houden ze zich daar staande? Hoe zeg je nee tegen Job Gosschalk? Empowerment, assertiviteit, zelfbewustzijn, dat hopen we in het onderwijs te verankeren.’
Leidt #metoo tot nieuwe maatregelen?
‘De afgelopen weken zijn er namen en rugnummers genoemd, en een aantal slachtoffers die eerder anoniem wilde blijven, heeft zichzelf nu openbaar gemaakt. We willen gesprekken gaan organiseren met de betrokkenen, wat eerder dus niet kon, om verhalen te delen in een instituut dat daar verantwoordelijk voor was, in een veilige setting en met een goede begeleiding. Zo open als het maar kan. Zodat we het leed erkennen. We willen ook praten met de medewerkers die het zagen gebeuren en er niets aan konden of durfden te doen, en met hen die slachtoffer waren of zich onveilig voelden. Hopelijk heeft dat een reinigende werking. En als er nieuwe verhalen naar buiten komen ondernemen we actie, met instemming van het slachtoffer.’
Is de cultuur onder studenten veranderd? Zijn ze mondiger geworden, of voorzichtiger?
‘In elk geval lijkt het er niet op dat nieuwe aanwas zich heeft laten ontmoedigen; in 2016 hadden we veel meer aanmeldingen dan de jaren ervoor. Uit gesprekken blijkt dat ze zich veilig voelen. Maar je mag er nooit van uit gaan. Bij een van de opleidingen hebben we uitgebreid onderzoek gedaan, met hulp van experts van buiten, om van studenten te horen wat er speelt, waar ze moeite mee hebben. Dat voorbeeld dat ik net noemde, van de docent die voorstelt wat te gaan drinken, dat kwam uit dat onderzoek naar voren. Er wordt op de opleidingen ook gesproken over kwesties als naakt op toneel. Er wordt consequenter verwezen naar de integriteitscode.’
U heeft niet de indruk dat de sfeer verkrampter is?
‘Nee, maar dat zou je aan de studenten moeten vragen. Ik denk wel dat de docenten voorzichtiger en alerter zijn geworden, ze zijn meer bezig met de consequenties van wat ze zeggen en vragen.’
Heeft de cultuuromslag in de theaterwereld uiteindelijk gevolgen voor de kunst zelf, voor wat we op het toneel zien?
‘Eerder andersom, denk ik. De aandacht van de kunst zelf, het theater, voor waarden als sociale rechtvaardigheid begint nu door te werken naar de achterkant, naar de bedrijfsvoering van kunst, zie bijvoorbeeld de Fair Practice Code die kunstenaars met Kunsten ’92 hebben opgesteld. In grote lijnen wordt de theaterwereld minder hiërarchisch. Ik denk aan de opkomst van collectieven, waar iedereen op gelijkwaardig niveau werkt. Dat is een verschijnsel van deze tijd.’
De Toneelacademie Maastricht hanteert de algemene integriteitscode van Hogeschool Zuyd. Op specifiek de toneelafdeling werden zeven jaar geleden, naar aanleiding van signalen van studenten over ongewenst gedrag van een docent, extra maatregelen genomen. Er kwamen onder meer aparte douches voor mannen en vrouwen gebouwd. Een student mag voor de beoordeling van een vak niet meer van één docent afhankelijk zijn, zodat er geen machtsrelatie meer kan ontstaan. En bij contact moeten docenten zich houden aan de grenzen van studenten. Die grenzen verschillen van student tot student, zegt woordvoerder Erwin Groenewold, maar het is de ‘professionele rol van de docent om daar zorgvuldig mee om te gaan. Er mag niets gebeuren wat een student een ongemakkelijk gevoel geeft.’
De betreffende docent mocht destijds blijven. Hij werd tijdelijk uit het kernteam gezet en moest zijn didactiek veranderen. Na recente nieuwe meldingen, heeft de school hem alsnog voorlopig geschorst en doet een intern onderzoek. Afhankelijk van de uitkomsten zal de opleiding nadenken over eventuele aanpassingen in de huidige protocollen. Al is het huidige onderzoek volgens Groenewold ook een bewijs dat het huidige beleid goed werkt. ‘De zaak werd gesignaleerd vanuit de eigen begeleidersgroep. We zijn zelf achter een gevoel aangegaan. Verder is er al jaren niets meer aan de orde geweest hier.’
Joke Beeckmans
Dossiers
