Afgelopen april presenteerde Huba de Graaff de opera Liebesleid, over een vrouw die haar liefdesverdriet weg traint in de sportschool. Tijdens het Holland Festival gaat haar nieuwste productie in première, The Naked Shit Songs. Hierin staat het kunstenaarsduo Gilbert & George centraal, bekend van hun Naked Shit Pictures waarop ze schaamteloos hun lichaam en uitwerpselen als kunst presenteren.
Huba de Graaff (Amsterdam, 1959) is een van de origineelste stemmen in ons vaderlandse muziekleven. Ietwat buiten het gangbare circuit heeft zij inmiddels een indrukwekkend aantal muziektheatrale producties gerealiseerd. Vaak maakt zij hierin gebruik van grootschalige installaties met videobeelden en bewegende geluidsbronnen, al dan niet live of door computers aangestuurd. Zo wordt de hoofdpersoon in Lautsprecher Arnolt opgevoerd als een levende luidspreker. Hij probeert zich staande te houden in een kakofonische wereld vol ‘zingende’ speakers, die hem toebrullen zijn moraal te verruilen voor een niets ontziend opportunisme.
De Graaff is gefascineerd door de menselijke stem en is ervan overtuigd dat onze spraak wortelt in gezang. In 2013 verraste zij vriend en vijand met Apera, een opera gebaseerd op het krijsen en zingen van apen. Twee jaar later ging ze nog een stapje verder in haar even tegendraadse als originele Pornopera, die is gebouwd op het lustvolle gekreun en gesteun van een vrijende man en vrouw. In haar afgelopen april gelanceerde opera Liebesleid werkt de hoofdpersoon zich op allerhande sporttoestellen in het zweet, om al hijgend en puffend haar mislukte liefdesrelatie van zich af te trainen.
Integraal interview
Voor haar nieuwe opera The Naked Shit Songs koos De Graaff opnieuw een verrassend uitgangspunt. Het libretto bestaat uit een uitgetikt interview van Theo van Gogh met het kunstenaarsduo Gilbert & George uit 1996. ‘Het idee kwam van zanger-acteur Jan Elbertse’, vertelt de componist, die tijdens ons gesprek geregeld in zingen uitbarst. ‘We hadden met veel plezier samengewerkt aan mijn opera’s Diepvlees en De dood van Poppea. In 2013 liep ik hem onverwacht tegen het lijf en hij riep meteen: “Huba, we moeten weer eens iets samen gaan doen!” Goed idee, vond ik.’
Elbertse vertelde haar over zijn fascinatie voor het interview van Theo van Gogh met Gilbert & George in 1996, voor zijn televisieprogramma Een prettig gesprek. ‘Jan had het opgenomen op een VHS-band, die hij al die jaren gekoesterd had. Hij wilde er graag iets mee doen, maar niemand had het opgepikt, ook al had hij de ondertiteling woordelijk uitgetikt. Ik vond het een leuke uitdaging nu eens de omgekeerde weg te bewandelen: niet van zang naar spraak maar van spraak naar zang.’
Ze begon met het op muziek zetten van de ondertiteling, maar stuitte al snel op een probleem: ‘Het leverde leuke liedjes op, maar het klopte gewoon niet. Mijn uitgangspunt was: terug van spraak naar zang, niet van ondertiteling naar zang. Er worden namelijk niet alleen waanzinnig interessante uitspraken gedaan over kunst, maar ook over liefde, tolerantie, homoseksualiteit, moslims, de Koran, ga maar door. Theo en Gilbert & George keuvelden onbevangen over dergelijke thema’s. “Moslims zijn aardig.” “Moslims zijn niet aardig.” “Nee, ze zijn stom.” “Oh, ze zijn leuk!” Naarmate het interview vordert krijg je steeds meer kippenvel, want je weet wat er met Theo gebeurd is. Het is confronterend te zien hoezeer de wereld haar onschuld inmiddels is kwijtgeraakt.’
‘Retropera’
De Graaff raakt ervan overtuigd dat de opera in het Engels gezongen moet worden en besluit zelf de integrale tekst uit te tikken, inclusief fouten, herhalingen en versprekingen. Als vanzelf vormen zich hierbij melodietjes in haar hoofd. Ze zingt een jolig deuntje: ‘All of the evil things in the Quran the third most evil thing was eating the meat of a sodomized camel. And we thought that was very exciting and very extraordinary at the same time.’
De vanzelfsprekendheid waarmee de muziek zich aandiende, onderstreept voor de Graaff haar visie op spraak en zang. Daarom ook noemt ze The Naked Shit Songs een ‘retropera’: ‘Eerst was er zang – de Apera – en van daaruit is in de evolutie, veel later, spraak ontstaan. Dat hoor je nog steeds aan bepaalde toontalen. Je weet het ook omdat demente bejaarden teruggaan naar zang, kinderen gaan zingen. Zang is eerst!’
De term ‘retropera’ dekt tevens andere ladingen: ‘Het is ook een reis terug in de tijd. Destijds werden niet alleen onbevangen politiek-incorrecte thema’s besproken, maar werd bovendien openlijk gerookt en gedronken op televisie. Gaandeweg worden Gilbert & George zelfs een beetje tipsy en spreken ze met ietwat dubbele tong, dat is nu ondenkbaar.’
Een derde betekenis van ‘retropera’ schuilt in het daarin besloten woord ‘reet’, dat verwijst naar de uiterst fysieke kunst van Gilbert & George. ‘Zij beschouwen hun lichaam als kunstwerk. Op hun Naked Shit Pictures zie je vaak hun opengesperde anus, terwijl de rest van het beeld grotendeels is gevormd uit hun eigen drollen. Mijn opera is gebouwd op het “drol-thema”, een basloopje dat in telkens andere verschijningsvormen opduikt.’
Naakt
In het interview zeggen Gilbert & George geregeld dat ze hun lichaam offeren voor de kunst. Zo memoreren ze hun tentoonstelling uit 1969 in het Stedelijk Museum in Amsterdam. Terwijl ze als levende beelden op de trappen stonden, raakten mensen hen aan en werden ze zelfs gesneden met een mes. De Graaff: ‘Als jong meisje heb ik hen toen gezien, maar ik vind het moeilijk er een oordeel over te geven. Kunst is voor mij sowieso fysiek, ik sta tijdens repetities ook verwoed mee te stampen en alles voor te zingen. Als kunstenaar ga je altijd volledig met de billen bloot. Het is voor mij minder heftig mij hier ter plekke uit te kleden dan te komen aanzetten met een opera van bijna twee uur: kijk, dit heb ik geschreven! Bijna niets is zo naakt als dat.’
Deze gedachte wordt benadrukt in de enscenering. ‘Terwijl Theo en Gilbert & George aan hun tafeltje zitten te praten, zie je achter hen beelden van de musici. Op vijf immense, rechtopstaande panelen worden continu opnames getoond van hun musicerende lichamen. Je ziet trouwens alleen hun spelende handen en voeten – op de contrabas, de piano, de synthesizer, de elektrische gitaar en het slagwerk. Zo ervaart het publiek het lichamelijke aspect van musiceren, want muziek is de fysieke expressie van emotie.’
De moord op Van Gogh wordt niet expliciet getoond, maar subtiel gesuggereerd. De Graaff: ‘Gilbert zegt ergens tegen het einde: “It’s finished, it’s dead!” Daar zet een gitaarsolo in en dan hoor je héél even Theo’s echte stem: “So that’s why you like to be surrounded by Muslim people?” Hij staat op en gaat van tafel. De muziek gaat enorm tekeer. Bam! Bam! Bam! Theo ís er nog wel, maar tegelijkertijd ook niet. Het koor brult: money, race, sex, religion, de vier dingen waar het volgens Gilbert & George in het leven om draait. Vervolgens hoor je iedereen stil worden. Hoe de regie het precies gaat oplossen weet ik nog niet, maar het wordt sowieso een kippenvelmoment, want we weten allemaal hoe het is afgelopen.’
The Naked Shit Songs van Huba de Graaff, regie Marien Jongewaard. 22-23 juni, Stadsschouwburg Amsterdam.
Dossiers
