Ooit was paleis Het Loo iedere zomer het centrum van Europa. Nadat de gebroeders Johannes en Cornelis de Witt door een woedende menigte waren gelyncht in Den Haag, werd prins Willem III van Oranje in 1672 de machtigste man van de Nederlanden. Door zijn huwelijk met zijn nichtje Maria Stuart verwierf hij in 1689 bovendien het koningschap van Engeland. Het prachtig gerenoveerde Paleis Het Loo, dat het stel liet bouwen om hun zomers door te brengen, nam muziektheatergezelschap Tafel van Vijf in de arm om hun verhaal over strijd, liefde, twijfel en passie aan middelbare scholieren te vertellen.
Tafel van Vijf is al jaren gespecialiseerd in het verbinden van historie met actualiteit. Zo maakten ze in samenspraak met het Rijksmuseum een voorstelling over Rembrandt tijdens het Rembrandtjaar 2019. Om nu theater te kunnen maken op de plek waar hoofdrolspelers uit onze geschiedenis werkelijk gewoond hebben, is ongetwijfeld een droom die uitkomt voor de makers.
Inmiddels speelde het gezelschap ruim twintig voorstellingen van Willem III: Een Moordfeest voor tieners in de kapel in het paleis. Eerst krijgen zij een rondleiding door de kamers waar Willem en Mary sliepen, werkten en hun gasten ontvingen. En vervolgens worden ze door Tafel van Vijf meegevoerd naar het verleden. Er zijn dit jaar slechts drie middagen voor een algemeen publiek. Maar de bedoeling is om in 2023 en 2024 meer vrij toegankelijke voorstellingen te gaan maken.
We worden net als de schoolklassen ontvangen in de mooi gerenoveerde stallen. In groepjes van vijftien lopen we door de tuinen naar de eerste kamer van het paleis van Mary en Willem. We zien een tafel vol eten. ‘Wat denk je dat deze kamer was?’, vraagt de tourleidster. Het blijft lang stil. ‘De eetkamer?’, oppert er een. ‘Ja, dat klopt. Zie je ook toetjes staan? Daar zit veel suiker in. Dat kwam van de suikerrietplantages in Suriname. Daar werkten tot slaaf gemaakten en daar was het leven heel erg.’ Het lijkt alvast een brug te zijn naar het theaterverhaal dat we later zien en waarbij de zwarte kamerheer Jan van Dam de enige tegenspeler van Willem III is. Hoewel dat dan weer niet vermeld wordt tijdens de tour.
Uiteindelijk belanden we bij de kapel waar het moordfeest losbarst. ‘Het is 1672′, begint gitarist en verteller Reinier Demeijer. ‘In het machtige Holland vindt een dubbele moord plaats. De gebroeders De Witt worden uit elkaar gereten en opgehangen, hun ingewanden eruit gehaald, hun ledematen afgesneden. Iemand die hier heel veel voordeel van had was Willem III.’ Er klinkt keiharde muziek uit de kelder en Adam Kissequel (Willem III) en Jasper van Hofwegen (Jan van Dam) stormen binnen. Kissequel slaat woest en hard op een grote trommel. ‘Nu ben ik stadhouder. Voor altijd Willem!’ roept hij. ‘Eens was het Johan die mij opvoedde, nu heb ik zijn pink in mijn hand.’
Lang tijd om te feesten is er niet. Het land staat in brand. In het zuiden is er dreiging van de Fransen, in het oosten van de Pruisen en in het westen van de Engelsen. De stadhouder voelt zich kwetsbaar, als een welpje dat nog moet leren om zijn klauwen te gebruiken. Wat als ze ook hém dood wensen… Maar gelukkig kan hij steunen op Jan van Dam, zijn kamerheer. Jan adviseert hem om de bevolking in te palmen met een mooie speech, want daar is Jan goed in, teksten schrijven. Om zijn macht te verstevigen en de Franse katholieken de pas af te snijden, beramen ze ook een huwelijk met de Engelse prinses Mary. Haar komst leidt tot een van de mooiste scènes, waarin vooral Van Hofwegen excelleert als hij beschonken uitlegt aan zijn baas dat het nu wel tijd wordt om Mary met een bezoek te vereren om haar een stevige… eh zoon te geven.
Zijn komische mimiek en timing, versterkt door de parmantige manier waarop hij op zijn hooggehakte witte laarsjes rondloopt, maken samen met zijn goede zang en ludieke pianospel dat hij steeds meer het middelpunt van de voorstelling wordt. Bovendien ontwikkelt Jan zich ook steeds sterker dan Willem. Waar Willem zich schikt in zijn lot dat hij Europa moet bevrijden van de katholieken, kiest Jan zijn eigen weg. Als hij zijn heer adviseert hoe hij zijn huwelijksnacht moet doorbrengen (‘Het is geen slagveld, laat gebeuren wat er gebeurt’), raken de mannen elkaars handen aan en is de fysieke spanning voelbaar. Het is een verwijzing naar de homoseksuele relatie die Willem mogelijk zou hebben gehad met zijn trouwe kameraad en raadsman Hans Willem Bentinck.
Nadat er in Engeland toch nog een mannelijke troonopvolger is geboren, is Willem bang dat het allemaal voor niets is geweest en vreest hij oorlog te moeten voeren om Europa te behoeden voor een katholiek verbond tussen de Engelsen en Fransen. Intussen wordt Jan steeds stiller. Hij wil vrijheid. Hij wil dichter worden. Hij wil eigen keuzes maken en vrije gedachtes hebben. ‘Gun mij een leven uit uw schaduw.’ Het is misschien wel de mooiste boodschap die de mannen de scholieren meegeven. Kies niet voor roem en macht als meeloper. Kies je eigen weg. Wees vrij!
Mooi is ook hoe gitarist Reinier Demeijer met zijn sfeervolle liedjes tussendoor steeds de innerlijke wereld van de twee mannen vertolkt. De twijfel of de keuzes die zij maken de juiste zijn. Opvallend is hoe slim de twee acteurs de locatie gebruiken, die op de piano en de trommel na geheel kaal is. Dan weer verdwijnen ze in de kelder, waar steeds als een gimmick – en wellicht om de aandacht van het jonge publiek vast te houden – moderne muziek en flitsen discolicht vandaan komen. Dan weer staan ze op het balkon of leunen op een van de kerkbankjes van de kapel.
Niet duidelijk wordt waarom Tafel van Vijf voor Jan van Dam heeft gekozen. Hij zou maar een jaar aan het hof hebben gewerkt en de vraag is of hij ooit in paleis Het Loo is geweest en of hij wel zoveel invloed had op Willem. Is het omdat hij zwart was? Maar waarom wordt Willem dan door een zwarte acteur gespeeld en Jan door een witte? Huidskleur maakt niks uit in toneelspel, hebben de makers misschien – en terecht – gedacht, maar juist hier maakt het wel uit. Het is immers een bijzonder gegeven dat Jan en andere voormalig tot slaaf gemaakten uit Suriname werkten aan het hof. Dat sneeuwt nu onder. En dat is jammer. Vooral omdat de krachtigste van de twee – qua karakter en qua spel – uiteindelijk niet Willem, maar juist deze Jan is.
Het lijkt erop dat niet Van Dam maar Willems vriend Hans Willem Bentinck, de man die ook de virtuele rondleiding in het paleis geeft, model heeft gestaan voor Jan. Hij was in 1672 kamerheer van Willem III, hij was diens klankbord en zou van 1664 tot 1699 een cruciale rol aan het hof hebben gespeeld. Maar veel maakt het niet uit. Of het nu wel of niet echt is gebeurd, samen met Het Loo voert Tafel van Vijf je even 350 jaar terug in de tijd. Naar een wereld waarin net zoveel twijfel en onrust bestond als nu. En dat smaakt naar meer.
Foto: Annejet Brandsma
