Afgelopen vrijdag opende het nieuwe Utrechtse festival What You See met een bescheiden symposium over gender en andere vormen van identiteit. Radna Fabias en Simon(e) van Saarloos stalen met hun scherpe en rake taal terecht de show, maar eigenlijk ontroerde mij nog het meest het werk van Marijn Kuijper, geboren als meisje en sinds enige maanden vader van een zoon.

Kuijper monteerde de portretten van zijn jong overleden vader naast die van hem zelf, op vergelijkbare leeftijd. Het is mooi om te zien hoe zijn, althans uiterlijke, meisjes- en jongensachtigheid zich in ruim twee decennia geleidelijk ontwikkelen, totdat hij besluit man te worden. Dan neemt zijn uiterlijk een meer gedefinieerde vorm aan.

Het valt vrijdagmiddag in Het Huis Utrecht ook op hoezeer vrouwelijk- en mannelijkheden nog steeds in uiterlijke stereotypen zijn opgesloten, bijvoorbeeld in de relatie tot de lengte van kapsels. Iemand bleek verwarrend op het damestoilet vanwege de combinatie van borsten en kort haar, iemand anders minder vrouwelijk vanwege kort haar.

Verwarring zaaien met verschijningsvormen is precies wat danser en choreograaf Amy Bell doet in haar solo The Forecast, waarmee ze het theaterprogramma van het festival opende. Spelend met genderstereotypen en dansclichés, wordt haar kleine, fijn gevormde lichaam een canvas waarop verschillende regimes als stormfronten voorbij trekken en elkaar overschrijven. Zelfs het verlangen naar langer haar, in haar nek wel te verstaan. Een matje is een van de punten rond welke de mogelijke verwandlung draait.

Dat haar lichaam gespierder zou kunnen zijn en dat ze vaker zou kunnen grommen en lomp met haar benen zou kunnen doen, heeft dan met gender te maken. Terwijl het jezelf met grote golven op het zijtoneel tegen de muren oprollen eerder een posthumanistische inslag vertoont. Er is ook jeugdsentiment met Janet Jackson en de bijbehorende disco uiteraard. Ballettaal en queer jargon mixen prachtig tot een demi-questioning van wat de makers van de Teletubbies en Barbapapa ook al voor ogen hadden: het vervangen van raciale en gender-kenmerken door andere begrippen. Uiteindelijk zou het dak van het theater moeten, om haar of onze fantasie vrijelijk de pan uit te laten rijzen.

Opnieuw zijn het scherpe teksten die dominante vormen van ‘betekenis genereren’ ironiseren. Steeds herneemt Bell clichévoorstellen langs een andere weg, zodat traditionele parcoursen een ongebruikelijke richting krijgen. Al dansend en sprekend laat ze haar lichaam verschijnen en verdwijnen, samenvallen en breken met talige en theatrale projecties. Als duider van theatrale weerberichten legt Bell verantwoording af voor hoe het zal worden of zou kunnen gaan, hoe ze het theaterapparaat zou kunnen inzetten om er mee samen te vallen, om in één grandioze scène te eindigen, die iedereen in één klap overtuigt.

Bij alle retoriek maken de scènes waar ze meer fysieke fantasieën inzet de meeste indruk. Bijvoorbeeld wanneer Bell al ademend haarzelf nieuwe lichaamsdelen toebedeelt, ploppend uit haar voorhoofd, als een variant op de Venus van Botticeli, een mythische geboorte die zich onttrekt aan de menselijke maat. Haar naakte verschijnen aan het eind, opgesierd met kwastjes aan haar tepels, een ijzeren bril en een matje in haar nek maken duidelijk dat waardigheid niet per se in uiterlijke orde schuilt, maar in de vrijheid ermee aan de haal te gaan. Dat is misschien makkelijker gezegd dan gedaan.

The Forecast eindigt met een leeg podium waar, na alle gekkigheid, de definitie leeg wordt gelaten. Dat heeft iets onbevredigends, alsof het theater uiteindelijk geen plek is waar je de grenzen blijvend kunt verleggen. Bij Bell blijft het eigen lichaam, dat om een of andere manier anders is, een projectie. Het komt nooit aan. Het is een vrije keuze, een kwestie van interpretatie. Maar dat is nu juist, zoals tijdens het symposium in de middag al bleek, het probleem. Dat dominante normen en waarden de hele dag worden gereproduceerd in beeld en taal, in officiële en informele communicatie, die bar weinig ruimte laten. En dat het uitkomen voor je identiteit een heftig spel is, waarop soms zware sancties liggen, ook binnen subgroepen.

Please note: This performance contains nudity noteert de pagina van The Forecast op de website van The Place, waar de solo van Bell dit voorjaar uitkwam. Het doet wat vreemd aan voor wie de laatste decennia dansproducties heeft bekeken of zich met emancipatie heeft bezig gehouden. Is nudity een nieuw politiek speelveld geworden in Groot-Britannië? Is dit oude of nieuwe preutsheid en wie wordt hiermee beschermd tegen wat?

Simone van Saarloos eindigde haar inleiding bij het symposium met de opmerking dat er misschien wat minder bewogen moet worden, wat mij deed denken aan de opmerking van dagvoorzitter Selm Wenselaers, die zichzelf in NRC als een luie transgender omschreef. Het is natuurlijk een persoonlijke strijd en een individuele afweging in hoeverre je dagelijks in gevecht wil met verwachtingen en vooroordelen. Zoals de gast van Alida Dors, milieurecht-onderzoeker Daphina Misiedjan, tijdens het symposium het verwoordde: ‘Ik wil natuurlijk ook nog wel gewoon m’n werk doen en aan mijn wetenschappelijke artikelen toekomen.’

Dors was, in tegenstelling tot Bell, in haar bijdrage aan het symposium alles behalve ironisch. Ze voerde zichzelf boksend op, met videobeelden van haar vader, die een boksschool had en zijn dochter weerbaar maakte voor een witte maatschappij, die al of niet verholen racisme bezigt. ‘Are you ready for loss?’, hield ze haar publiek voor. Het symposium was eerder een vriendelijke samenvatting van allerlei tereinnen waar inclusie zou moeten plaatsvinden, dan dat het de verbetenheid van deze of gene strijd verwoordde.

Wat blijft hangen is dat vooral het binaire denken een probleem is, maar dat tegelijkertijd de strijd vaak gevoerd wordt in tegenstellingen, tussen norm en afwijking. Hoe aan die catch22 van identiteitspolitiek te ontsnappen? Radna Fabias herinnerde eraan dat voor haar het feminisme vooral een academische sport geworden is, en dat het langs die weg een boel mensen buitensluit. Dit soort meer netelige kwesties bieden een uitstekend uitgangspunt voor een verdere uitwerking van het festival, als een plek waar diverse identiteit samenhangend, kritisch én artistiek bekeken en uitgeleefd kan worden.

Foto: The Forecast van Amy Bell, Pari Naderi