Er zijn talrijke manieren theaterpubliek te manipuleren in een richting die de theatermaker wil. ‘Nudging’ noemen we dat duwen-naar-een-gewenst-gedrag (of denken) in ‘modern Nederlands’. Je kunt je publiek bijvoorbeeld aan het begin van je voorstelling een beetje treiteren, zodat het extra hard en hunkerend ‘Jaaa’ schreeuwt als jij die verschrikkelijke open deur ‘Hebben we er een beetje zin in vanavond?’ de zaal in slingert.

Of je het nu wilt of niet, doorhebt of gewoon achteloos ondergaat, je trapt altijd wel in een van de valkuiltjes die Tom Lash vaak uitgekookt graaft in Uit Vrije Wil. Soms weet je niet meer zeker of het wel valkuiltjes waren. Dat geeft een grappig soort spanning. En dan kun je bijvoorbeeld je aanvankelijke irritatie over die vraag aan het publiek (‘Sjezus…, we zitten toch niet naar Dries Roelvink te kijken?’) het beste maar even wantrouwen. Want wie weet betrad Lash met opzet dat platgetreden pad en groef hij ook hier een kuiltje.

Maar dat ‘Jaaaa’ van het publiek klinkt in de loop van de voorstelling steeds meer als de kudde schapen die braaf achter de herder aansjokt. Nog makker zijn de schapen als hij ze meevoert in zeer kwalijk gedachtengoed. Hij staat immers op het podium, het publiek zit in de zaal en de wet van het theater is dat het luistert, lacht als de grap leuk is en klapt uit waardering. Hoe mondig we ook zijn en hoe stellig we overtuigd zijn dat we zelfstandig denkende wezens zijn en ons niet snel laten beïnvloeden, die theaterwet overtreden we zelden.

Tom Lash, 22 jaar en nog vrij onbekend in het cabaret- en comedycircuit, heeft voor Uit Vrije Wil talrijke voorbeelden bij elkaar gezocht van ‘nudging’. Die variëren van een simpele methode om een groep Japanse toeristen in Amsterdam achter je aan te laten lopen of je sollicitatiebrief boven aan de stapel te laten komen, tot uitgekiende propaganda van overheden en beïnvloeding via social media.

Lash houdt vaardig een dik uur de aandacht vast en haalt veel lach uit de zaal. Hij heeft al genoeg charisma om het zelfbeeld van zijn publiek aan het wankelen te brengen wat betreft de overtuiging dat het objectief is, zelfstandig denkt en zich niet laat beïnvloeden. Met het door hem zelf ‘genugde’ slotapplaus geeft hij dat zelfbeeld nog een laatste zetje: de berm in.

Uit Vrije Wil is een alleraardigst en bij vlagen interessant programma van een intelligente, nog piepjonge theatermaker. Ja, er zijn wat matige grappen, niet alles is even interessant en hij bezondigt zich hier en daar aan goedkope karikaturale beschrijvingen van beroepsgroepen en mensen met beperkingen. Maar Lash kan, met dit thema, altijd beweren dat hij je met die onderdelen op het verkeerde been wilde zetten. Dan moet je hem toch het voordeel van de twijfel geven.

Foto: Jaap Reedijk