In ‘The String Quartet’s Guide to Sex and Anxiety’ van Calixto Bieito spelen muzikanten een opzwepend strijkkwartet van Ligeti, terwijl een actrice zakelijk de techniek van orale seks uiteenzet. ***
Kijken in verbijsterende verwondering. Met Tiefer Schweb bij de Münchner Kammerspiele bereikt hij het, het Zwitsers enfant terrible van zekere leeftijd, Christoph Marthaler.
Een man heet ons welkom op de MS Kreuzlingen, ‘dem größten von 22 Ausflugsdampfern der Bodensee-Schiffahrts-Touristik’. Een smeuïge uiteenzetting volgt van wat ons als toeristen te wachten staat in onze toer over de Bodenzee, ‘dieses einzigartige, mystische, von den Alpenregionen Österreich, Schweiz und Deutschland umgrenzte Binnenmeer’. In verontschuldigende toon waarschuwt hij: helaas mag één punt tijdelijk niet bevaren worden. Daar beneden, in de donkerste diepte en in het diepste geheim vindt een project plaats met personen die ‘ihre zumeist – außereuropäische – Heimat verlassen haben und auf amtliche Registrierung in einem der drei Anrainerstaaten warten.’ Het punt heet Tiefer Schweb. Het zal naar meer verwijzen dan dat.
Langzaam gaat het doek op. Een Marthaler-eigen toneelbeeld verrijst (in prachtige vormgeving van Duri Bischoff). Gesloten ruimte, bruin gelambriseerde wanden, in de hoek een vreemd soort zeegroen betegelde kast die doet denken aan die grote stenen houtkachels in oude huizen op winterse plekken in midden Europa. Het zal de, op hilarische en ingenieuze manier gebruikte in- en uitgang blijken van de Klausurdruckkammer 55b, 243 meter onder de zeespiegel, waar het project zich afspeelt.
Rechts op toneel zitten zeven in grijze pakken gestoken figuren op houten stoelen, gebogen aan tafel. Een neemt het woord, ontbrandt in een monoloog die aanzwelt en steeds bombastischer wordt. Walter Hes, 79, trekt alle registers open. Zwitser, maar sinds 2002 kernlid van de Kammerspiele (en recentelijk te zien in regies van Susanne Kennedy, als Warum läuft Herr R. Amok?) geeft hij een lesje acteren. In moordend tempo rollen zijn instructies als een grote woordenbrij de zaal in. Vijf minuten gespeeld en het publiek geeft het eerste open doekje. Terecht. Je zit op het puntje van je stoel. Wat is dit? De acteurs zullen dit niveau geen seconde meer verliezen. Een tweede open doekje volgt. En een derde.
Met Hassan Akkouch, Raphael Clamer, Olivia Grigolli, Ueli Jäggi, Jürg Kienberger, Stefan Merki en Annette Paulmann creëert Marthaler (met Ueli Jäggi en dramaturg Malte Ubenauf) een wondere wereld waarin langzaam het grootste vraagstuk van onze tijd zichtbaar wordt: welke morele en ethische dilemma’s komen voort uit die enorme migratiestromen die op gang zijn gekomen? Maar vooral: tot welke bizarre en schrikwekkende situaties kan angst voor de ander en verandering van een samenleving leiden?
Het verhaal is fragmentarisch. Vreemd, maar in die vreemdheid op een bizarre manier helder. Kijken we naar bewindvoerders, die in zelfgekozen ballingschap ontsnappen aan een samenleving die op hol is geslagen? Zijn het mensen met goede intenties, nieuwe visies voor een andere wereldorde? Of simpelweg een groep van angstige burgers die hun eigen hachje willen redden en de illusie van een geïdealiseerd verleden herscheppen? De wonderlijke scènes volgen elkaar op, in versneld tempo en verstilde vertraging. Bizarre dialogen, ontroerend treurige pogingen elkaar te begrijpen. Moedwillige keuzes om dat dan ook weer niet te doen. Welke interpretatie van motivaties je ook aan deze mensen en beelden geeft, overeind blijft dat ze tot elkaar veroordeeld zijn.
In een absurdistische taal wisselen de acteurs met grootste gemak tussen aangrijpende statements en volledig gefantaseerde nonsens. Tussen politieke vergezichten en nostalgisch humbug. Een dialoog tussen Annette Paulmann and Olivia Grigolli over het feminisme naast een geluidloze act met prikkeldraad. Het grid dat fragmenten samenbrengt en gedachten laat opborrelen is de weergaloze muziekkeuze van Jürg Kienberger. Een mengelmoes van klassieke muziek, popsongs (met absolute hoogtepunt het Procul Harum nummer ‘A Whiter Shade of Pale’) en volksschlagers.
Vele kenmerken van Marthalers werk komen terug. Hilarisch commentaar in muzikale vorm op de absurditeiten van het leven. Maar tegelijkertijd naar de strot grijpend en angstaanjagend alarmerend.
In een laatste fase verschijnen de acteurs in kostuums (Sara Kittelmann) die lijken te verwijzen naar verschillende regio’s. Authentieke klederdracht? ‘Diese Bekleidung gefällt uns am besten, die Sprache nicht. Es heißt, auf der Donau sind 2 Chinesen unterwegs, uns ihre Sprache zu geben. Wir wollen in dieser Bekleidung die chinesische Sprache erlernen. Und wenn wir in dieser Bekleidung die chinesische Sprache erlernt haben, sind wir die Herren der Welt.’
Foto: Thomas Aurin
