Er wordt beweerd dat de werkelijkheid de verbeelding overtreft. Misschien is het wel net omgekeerd en geeft de verbeelding die werkelijkheid vorm en betekenis. Dat is het uitgangspunt van de Portugese auteur en regisseur Tiago Rodrigues voor The way she dies. Leo Tolstoj’s Anna Karenina stuurt de manier waarop vier mensen overspel beleven. In de voorstelling van tg Stan en Teatro Nacional D. Maria uit Lissabon versmelten de vier acteurs steeds meer met de onfortuinlijke heldin en haar geliefde.

Het scènebeeld van Thomas Walgrave stelt een wat onbestemde plek voor: een hoge muur waarvan de onderzijde in een donkerder tint blauw geschilderd is dan de bovenzijde. Een luifel erboven en een lange zitbank suggereren dat dit een blinde muur van een stationsperron is. Maar de grote glazen lichtbollen onder de luifel doen ook aan een feestzaal denken. Een schemerlamp links of een tafel en stoelen helemaal rechts achter verwijzen dan weer naar een huiskamer.

Dat zijn ook de drie locaties waar het stuk zich zal afspelen: station, huiskamer, feestzaal. Met het station als belangrijkste plek: daar zag Anna Karenina haar Wronski voor het eerst; daar wierp ze zich voor de trein. Ook de personages die in de voorstelling op de maat van Tolstoj’s drama hun liefdesdans uitvoeren pendelen daar heen en weer tussen hun geliefde en hun echtgenoot, van station naar station.

Ondanks haar felrode en feestelijke hoepelrok kijkt Jolente De Keersmaeker bij het begin van het stuk stijfjes en stuurs voor zich uit. Frank Vercruyssen staat ernaast, op enige afstand, met afgewende blik. Zij verlangt een reactie van hem. Ze wil dat hij kwaad wordt, dat hij laat merken dat het hem iets doet. Hij ridiculiseert haar vraag. Wat zou het bewijzen als hij met servies gooide? De scène behoeft nauwelijks uitleg: zij is hem ontrouw, en biechtte dat op, maar verkeert nog in twijfel of ze wel weg kan of mag.

Gekrenkt als hij is weet Vercruyssen zich geen houding te geven, zeker niet als zij in geuren en kleuren uitlegt wat verliefdheid met haar doet, en hoe hij haar dat gevoel niet meer geeft. Om de stilte te breken stelt ze voor iets te eten. Maar hij heeft – uiteraard – geen honger. Spreken wil hij evenmin. Hij wil eerst de Anna Karenina uitlezen dat hij van zijn moeder erfde. Om te begrijpen waarom ze passages aanstreepte. Alsof hij zo zou inzien wat zijn vrouw bezielt. De scène toont het basisconflict van Tolstoj: Aleksej Aleksandrovitsj die machteloos toeziet hoe zijn vrouw Anna haar ziel vergooit aan Wronski.

De volgende scène vertelt een gelijkaardig verhaal, nu met twee Portugese acteurs, Isabel Abreu en Pedro Gil, en speelt zich af in 1967, als Gil net terug is van zijn militaire dienst in Angola. Abreu leert Frans met een vertaling van Anna Karenina. Eindeloos herhaalt ze de openingszin van het boek: ‘Gelukkige gezinnen lijken allemaal op elkaar, maar elk ongelukkig gezin is ongelukkig op zijn eigen manier’. Gil ergert er zich blauw aan: niemand leert toch Frans op zo’n manier? Bovendien moet het huis geschilderd worden. Ook hier vermoed je dat er een derde in het spel is.

En ook hier breekt een crisis uit. Gil bepleit dat een ‘normaal’ leven te verkiezen is boven een groots avontuur omdat het leven in Angola hem leerde dat mensen zelden veranderen of boven zichzelf uitstijgen. Hij staat voor de Konstantin Levin in Tolstoj’s verhaal. Ontsnappen aan je lot is een illusie. Maar Abreu kan zich daar niet bij neerleggen. Ook al stort haar passie haar in het ongeluk, ze wil die beleven. In een werkelijk fantastische monoloog betoogt ze dat haar onvrede, wrok en hunkering een naam kregen door Anna Karenina te lezen. Karenina komt in haar tot leven.

Vanaf hier ontwikkelt de plot zich met een ijzeren, fatale logica. De twee mannen nemen nu de rol op van de minaars van de twee vrouwen. Dramatisch is het een geweldig idee. Het illustreert hoe het leven een rollenspel is, waarin mensen nu eens winnaar, dan weer verliezer, nu eens veroveraar, dan weer hoorndrager zijn. Dat wrede spel wordt in de verf gezet als Vercruyssen en Abreu een wilde omhelzing van De Keersmaker en Gil met kunstsneeuw en een windmachine een grootse, filmische allure geven. Wat de scène echter vooral toont is dat ook meeslepende passie een spel is, met fatale gevolgen.

Maar het spel kan ook een grap zijn. Er moet heel wat heen en weer vertaald worden in dit stuk omdat de spelers tegelijk Nederlands, Frans en Portugees spreken. Ze vallen daarbij vaak uit hun rol. Ze spieken al eens naar de boventitels als de liefdesparen – de Portugese Abreu en de (als minnaar Franstalige) Vercruyssen of de Nederlandstalige De Keersmaeker en de Portugese Gil – verloren lopen in hun vertaalslag. Taalverwarring wordt komische begripsverwarring. Het is een briljante vondst.

Terwijl de spelers bij elke scène de stationsbank, stoelen en zetels heen en weer schuiven over het podium blijft één decorstuk al die tijd ongebruikt vooraan staan. Een mooie, ouderwetse tweezitsbank met een S-vormige rug. Als je er met z’n tweeën in zit kijk je elk een andere kant uit. Het staat symbool voor dit verhaal. De verliefde personages zijn meer verliefd op de liefde dan dat ze met elkaar bezig zijn. Ze accepteren Gils credo niet dat mensen slechts bij hoge uitzondering aan zichzelf ontsnappen, en het daarom beter is om zich neer te leggen bij het leven dat je hebt.

Na veel wilde ontwikkelingen valt het spel stil. Met z’n vieren komen de acteurs naar voor. Samen vertellen ze de noodlottige afloop van het verhaal: Anna Karenina besluit dat haar ‘verstand’ haar zegt dat ze beter een eind stelt aan een onverdraaglijke situatie en werpt zich voor de trein. Ook hier voegt het stuk iets toe aan het verhaal door het spel. De acteurs zijn zo begeesterd door het verhaal dat ze alweer gedurig uit hun rol vallen om te kibbelen over de interpretatie van de Russische tekst. Kreeg Anna een brief van Wronski, of was het een papiertje? Bedoelde Tolstoj dat ze zich van het leven ontdeed of dat ze zich ervan bevrijdde?

The way she dies is een prachtig cadeau. Voorstellingen te over die films of boeken naar het podium vertalen, maar doorgaans blijven ze steken in de worsteling om de plot te vertalen naar een spel. Hier daarentegen komt door het spel langzaam maar zeker aan het licht wat die tekst van Tolstoj aangericht heeft: zijn boek bepaalde mee de regels van het (liefdes-)spel. Zelfs wie nooit van Tolstoj hoorde, speelt ooit weleens zijn verhaal na.

Toeval of niet, maar onlangs creëerde tg Stan samen met De Roovers Infidèles, een bewerking van een gelijknamig scenario (1996) van Ingmar Bergman en zijn autobiografische Laterna magica (1987). Dit in het Frans gespeelde stuk draait rond dezelfde thema’s: overspel en ontrouw. Maar de focus is anders: je ziet hoe de persoonlijke ervaringen van de regisseur op sluipende wijze bepalen hoe de plot zich ontwikkelt. Ook dat is boeiend om te volgen, maar het heeft niet de verbluffende impact van The way she dies. Daar staat onze culturele bloedsomloop, zoals Leo Tolstoj die definieerde, centraal.

Foto: Filipe Ferreira