Op een nacht verdwaalt de Braziliaanse theatermaker Janaina Leite in een donkere straat. Boven een deur branden felle neonletters met twee Latijnse woorden erop. Ze besluit naar binnen te gaan, komt terecht in een zo goed als lege nachtclub: daar ziet ze haar vader die naar een paaldanseres kijkt. De club heet Stabat Mater, een verwijzing naar de wenende Maria die aan de voet van het kruis met de lijdende Christus staat.

Dit ene detail uit de voorstelling Stabat Mater tijdens het Holland Festival, brengt alles samen wat deze voorstelling zo vervreemdend en onnavolgbaar maakt: de Maagd Maria, haar Onbevlekte Ontvangenis, een nachtclub, de vader die dochter Leite daar ontmoet, de pornografische impact.

Leite brengt de performance samen met haar moeder en een pornoacteur, Priapus. Het heeft iets schokkends de gewijde, middeleeuws-Latijnse tekst van over de Moeder Gods die in smart verkeert verbonden te zien met pornografie, horrorbeelden van vrouwen die op alle mogelijke manieren vernederd en geschonden worden, Leite zelf die optreedt als halfnaakte paaldanseres en tot slot zijzelf die een pornografische video maakt in de regie van haar moeder, Amália Fontes Leite.

Religie en seks gaan nietsontziend samen, de serene geschilderde afbeeldingen van Maria die van de engel Gods hoort dat ze de moeder van Jezus wordt vloeien over in horrorbeelden waarvoor je je ogen liefst wilt sluiten.

Aanvankelijk lijkt het of Leite een hoorcollege geeft over de Onbevlekte Ontvangenis. Ze heeft iets van een hoogleraar, zoals ze haar betoog houdt. Ze merkt op dat de Bijbel slechts op twee plaatsen schrijft over Maria’s conceptie tijdens haar slaap, en dan nog zijdelings, maar dat de kerkvaderen van de Maagd Maria als moeder een beeld van de vrouw hebben gecreëerd waarin haar seksuele onschuld juist leidt tot haar rol als slachtoffer in de meest morbide mannelijke fantasieën.

Lessenaar, kerkaltaar en seksbed
Hevige en schokkende filmbeelden op het achterdoek begeleiden haar tekst met citaten uit Lucas en de Openbaring en scènes uit horrorporno. Het is in dit spanningsveld tussen de clichés van de vrouw als hoer en heilige dat Leite een nieuw spanningsveld creëert: dat tussen hoorcollege en hardcore movie. Tussen lessenaar en kerkaltaar en seksbed.

Als we binnenkomen ontvangt een acteur verkleed als vrolijke, dansende beer ons. Rechts staat het paalattribuut uit de nachtclub. De kleuren zijn overwegend rood. Leite heeft een aanvankelijk cerebrale podiumverschijning, die langzaam verandert in emotionele bewogenheid. ‘Deze voorstelling komt voort uit een eerdere voorstelling’, betoogt ze: namelijk een over haar vader die gewelddadig was en extreem seksueel geobsedeerd.

Om hem te begrijpen moest ze zich wel begeven in de duistere wereld van de pornografie. Haar moeder staat ook op het toneel, ze heeft geen ervaring als actrice. Ze verhaalt over een verkrachtingsscène uit haar jeugd, over politie-aangifte, over het verschil tussen ‘aanranding’ en ‘verkrachting’, over meisjes die in een door mannen gedomineerde maatschappij niet veilig zijn. Haar bijdrage is zonder meer bijzonder.

Omdat ze alles voor haar dochter over heeft, is ze bereid haar met een man te regisseren voor de video. Leite houdt zelfs een auditie van mannen die de scène willen spelen, met de dochter en de moeder dus op de set. Dat leidt tot enkele hilarische scènes van mannen die al meer dan decennia in de business zitten. We krijgen de daadwerkelijke beelden te zien, met de moeder die af en toe wegkijkt maar ook aanwijzingen geeft over posities, standjes, variaties.

Een bizarre distantie
Maar de beide acteurs zijn witgemaskerd, dat ziet er vervreemdend uit, hun gezicht is strak weggetrokken achter een soort pleisterwerk waardoor ze anoniem worden. Met dit soort ingrepen die herinnert aan escape-rooms brengt Leite vervreemding aan en schept ze ondanks alle extreme intimiteit op bizarre manier distantie. Ondertussen klinkt – je gelooft je oren niet – het Stabat Mater in een gewijde versie van eeuwen her. Vivaldi? Pergolesi? Palestrina? Josquin des Prez? Lasso? Die muzikale pracht in elk geval in dramatisch contrast tot wat we op beeld zien.

Met deze geladen, shockerende tegenstellingen werkt Janaina Leite het thema van de vrouw als maagd en waartoe dat idee leidt in de westerse wereld genadeloos uit. Misschien is het beter ‘idee’ te vervangen door ‘obsessie’. Dat ze haar eigen moeder hierin een cruciale rol geeft, is een keuze met impact. Het zorgt voor verwarring enerzijds en misschien zelfs voor iets als geruststelling anderzijds.

Als je het zo neerschrijft, lijkt het blasfemisch, maar in de voorstelling werkt het goed. Dat komt ook doordat Leite haar eigen rol van moeder erin verwerkt. Opeens komt ze op met een stuk touw vastgebonden aan die glimmende stang. Ze verhaalt over haar achtjarige zoontje dat op een richel staat, beneden hem de diepte van twaalf meter naar een snelstromende rivier. Zijzelf kijkt op haar mobiele telefoon, onwetend van het gevaar dat dreigt. Gaat het jongetje vallen? Waarom let zij als moeder niet op? Ze houdt het subtiel in het midden. Dan zegt ze: ‘Als het touw wordt doorgesneden, is het de moeder die valt.’

Te midden van alle heftigheid is dit een sterke sleutelscène, over moeders die blijvend verbonden zijn met hun kinderen. Zij wenen als die zich losmaken, zij vallen; zoals Maria vol smarten op bepaalde manier brak aan de voet van het kruis.

Foto’s André Cherri