‘Wie van jullie is er weleens in Japan geweest?,’ vraagt de performer aan zijn publiek. Er gaan behoorlijk wat handen de lucht in. ‘En wie in Hiroshima?’ Heel wat minder handen. ‘In Nagasaki?’ Nog minder. ‘Dat valt helemaal niet tegen!’, roept hij niettemin enthousiast.
Zo begint Shoganai van Terra, de artiestennaam van Norihiro Terazawa. De voorstelling was eenmalig te zien tijdens het Amsterdamse Storytelling Festival. Want dat is wat Terra doet: hij vertelt een verhaal, slechts begeleid door zijn Libanese geluidsman Kujo.
Het is zijn eigen levensverhaal. Over een jongen die opgroeit op het Japanse platteland, als zoon van een varkensfokker. Terra wordt gepest op school. De andere kinderen knorren naar hem als hij voorbijkomt, en schelden hem uit. ‘Je stinkt als een varken! Jouw ouders zijn zelf varkens!’
Maar het moeilijkst heeft hij het thuis. Zijn ouders houden nog vast aan tradities die overal elders in Japan massaal worden losgelaten. Zij wonen in een ouderwets Japans huis, gebouwd van hout, met grote ruimtes met tatami-matten op de vloer. Terra’s oma Sueno, de moeder van zijn moeder, woont nog bij hen in huis. Dat is maar goed ook, want Terra’s ouders werken, naar staand Japans gebruik, dag en nacht. Voor zijn gezelschap en opvoeding is hij op Sueno aangewezen.
Dat belemmert zijn ouders niet hem allerlei regels en voorschriften op te leggen. Verboden, vooral. Behalve door zijn medescholieren wordt Terra ook getreiterd en geslagen door zijn oudere broer en zus. Zijn ouders weigeren daartegen op te treden: hij moet hen respect betonen, ze zijn immers ouder dan hijzelf is.
Zelf tonen ze geen enkel respect voor Sueno. Ze ruziën alleen maar met de feitelijke opvoeder van hun jongere zoon. Schelden haar uit, slaan haar zelfs af en toe. Op haar beurt ondermijnt oma hun starre strengigheid door lol te trappen met haar kleinzoon en hem af en toe geld toe te stoppen. Terra vindt de periodieke familiebijeenkomsten ondraaglijk omdat ze steevast uitlopen op hevig geruzie, en hij dan naar zijn kamer wordt gestuurd.
Hoe kan het dat mensen die zo hechten aan tradities en formele regels zelf zo spectaculair falen om daarnaar te leven? Hij zoekt de oorzaak in Hiroshima, Nagasaki en Fukushima, en het doodzwijgen van die drie nucleaire debacles, niet alleen door de Japanse overheid, maar door alle Japanners. ‘Wij gaan onze verantwoordelijkheid stelselmatig uit de weg’, zegt Terra. ‘Mijn geschiedenisboeken op school wijdden hooguit twee pagina’s aan de Tweede Wereldoorlog.’
Met de meltdown van de kerncentrale van Fukushima na een tsunami verliep het niet anders. ‘De overheid hield eindeloos lang vol dat “alles onder controle” was. Uiteindelijk verloor Japan eenderde van zijn grondgebied aan de radio-actieve fall-out van de ramp, en moesten 160.000 mensen worden geëvacueerd.’
Het eeuwige geruzie van zijn oudere familieleden verklaart Terra vanuit de schaamte en het gevoel van onvermogen dat het gevolg is van deze doofpottraditie. ‘Shoganai’, antwoorden ze steevast als hij hen vraagt naar het waarom. De titel van de voorstelling betekent zoiets als ‘Ik kan het niet helpen’, ‘Ik kan niet anders’.
Bullshit, weet Terra inmiddels. Na een periode van drankzucht en verzet – zijn school maakt hij niet af – maakt hij een lange reis naar en door Israël. ‘Ik wilde graag eens de sfeer proeven in een land in permanente staat van oorlog’, geeft hij zelf als verklaring. De Israëli’s zien hem eerst aan voor een Thaise toerist. Maar gaandeweg bouwt hij toch een band op met diverse Israëli’s én Palestijnen. Van hen leert hij zijn hart op de tong te dragen. ‘Fuck shoganai’, is de laatste zin van het stuk.
Terra’s opgestoken middelvinger blijft nogal simplistisch. Zijn ouders zijn te jong om de Tweede Wereldoorlog bewust te hebben meegemaakt. Hoe verloopt dan precies die band tussen hun gedrag thuis en de twee enige atoombommen die tot dusver daadwerkelijk zijn afgeworpen? Zonder een duidelijk antwoord op die vraag verworden Hiroshima en Nagasaki tot clichés. En wat is het verband tussen Hiroshima en Nagasaki enerzijds en Fukushima anderzijds, behalve dat radio-activiteit een hoofdrol speelde?
Het is een aardig schouwspel om Terra te zien worstelen met zijn eigen afkomst. Maar als pars pro toto voor alle Japanners is dat gegeven onvoldoende uitgewerkt.
