Toneelgroep Amsterdam en het Toneelhuis van Antwerpen hebben afgesproken om vier producties samen te maken. Vorig stuk was wat meer Toneelhuis, het tweede stuk draagt de stempel van Toneelgroep Amsterdam. In Hamlet vs Hamlet werd het hoofdpersonage vertolkt door een vrouwelijke speler (Abke Haring). Tom Lanoye had de klassieker bewerkt tot theater over de macht en onmacht van vrouw of man zijn. Dat vrouwenaspect zit ook in Maria Stuart, nog zo’n theaterklassieker. Ivo Van Hove volgt het stuk (uit 1800) van Friedrich Schiller getrouw, maar legt duidelijk accenten op de vrouwelijke kantjes in de machtsstrijd en intriges die aan koninklijke hoven in de theatergeschiedenis welig tierden.

Maria Stuart (Halina Reijn), katholieke koningin van Schotland, heeft haar land moeten ontvluchten na de moord op haar man, en zoekt bescherming bij de protestantse koningin van Engeland, Elizabeth I (Chris Nietvelt). Die ziet Maria Stuart als een rivale die op haar koninkrijk aast, en gooit haar in de kerkers. Daar zit ze twintig jaar opgesloten, en het stuk behandelt de dagen vlak voor haar terechtstelling in 1587. Adellijke en raadgevende mannen discussiëren over het doodvonnis van Stuart. De ene acht de geplande terechtstelling niet opportuun, een ander wil er wel vaart achterzetten. Mortimer wil Maria Stuart in zijn verliefdheid redden uit de gevangenis, graaf Leicester benadert zowel Maria Stuart als Elizabeth met zoete woordjes.

Het zijn geslepen (macho)machtspelletjes vol list en bedrog, en het kost Maria Stuart haar kop. Wel heeft ze nog een ontmoeting met Elizabeth kunnen arrangeren, maar dat gesprek loopt uit op verwijten en ruzie. Maria Stuart maakt Elizabeth uit voor bastaard en vindt van zichzelf dat zij koningin van Engeland moet zijn. Elizabeh twijfelt of ze Maria moet vonnissen of niet. Het Engelse volk wil niet anders. Maar zal dat haar image van barmhartige ‘Virgin Queen’ niet aantasten op langere termijn? Kan ze niet beter als een liefdevolle en vergevingsgezinde koningin handelen en zo in de geschiedenis geportretteerd worden?

Maria Stuart denkt de geschiedenis te kunnen ingaan als een rechtschapen martelares. Zij zal al haar zonden oprecht opbiechten, en met een zuivere ziel ten hemel kunnen stijgen om plaats te nemen tussen God en Jezus. Regisseur Ivo Van Hove zet dat alles theatraal in de verf. Die verrassende scènes van vonnisvoltrekking vormen een vormelijk contrast met de soberheid in de rest van het stuk. Ik merkte in het geroezemoes na de voorstelling dat sommige mensen er moeite mee hadden, dat de uitbeelding van de dood van Maria Stuart een breuk met de rest was. Voor mij kon dat. Het is inderdaad een breuk, een kantelmoment en Van Hove weet dat op zijn manier opvallend te verbeelden. Maria Stuart als een zelfverklaarde heilige.

Maria Stuart is een prachtvoorbeeld van regisseurstheater. Van Hove houdt alle touwtjes strak in handen. De scenografie is weer van Jan Versweyveld en is ook ditkeer groots en sober. In een reusachtige bruine wand zien we in het midden twee deurknoppen. Maar we zien die poorten nooit sluiten of opengaan. Steeds als er personages van het speellvak willen weggaan, gaan ze voor die ‘deuren’ staan. Een plotse black-out, een overluid schel gesnerp van klanken, en hop, Maria Stuart is weg, en als het licht terug aanflitst, staat Elizabeth al klaar.

De muziekcomposities van Daniel Freitag geven op andere momenten rust aan de scènes, of ze verhogen door minimale klanken de dreigingen, exploderen telkens wanneer de spanning tussen de personages en in de dialogen hoog oplaait. Relativerende rustmomenten vormen een paar keer de danspasjes (in een choreografie van Emio Greco en co). Maria Stuart en Elizabeth zijn gekleed in zwarte jurken met open rug, chique, elegant en strak. Ook als ze elkaar in het park ontmoeten, verschijnen ze in een sober gracieuse amazone-outfit; de mannen lopen rond in zwart-grijze donkere kostuums, al dan niet met das. Op het einde verschijnen de koninginnen in vol ornaat, zoals ze als koninginnen willen verschijnen en zoals ze in de geschiedenis willen en zullen voortleven (kostuums zijn van Wojciech Dziedzic).

Voor de rest vereist de tekst, de grote hoeveelheid tekst, alle aandacht. Welklinkende volzinnen worden over onze hoofden heen gestrooid en prikkelen ons luistergenot, in een ingetogen declamatie met een onderhuidse emotionele laag die raakt. Je voelt kwaadheid, frustratie, sluwheid, machtswellust, machtsmisbruik. Ook wel oprechte liefde, maar alles is doordrenkt van twijfels. De twee hoofdpersonages twijfelen constant, over wat er om hen heen gebeurt en vooral over wat gezegd wordt door de omringende betweterige, al dan niet egoïstische mannelijke raadgevers. Constant voelen zij zich voor dilemma’s geplaatst; zeker Elizabeth die al dan niet moet besluiten om het doodsvonnis te tekenen en het te laten uitvoeren.

Halina Reijn als Maria Stuart en Chris Nietvelt als Elizabeth zetten in hun strakheid en soberte grootse menselijke gestalten neer. Ook de mannelijke spelers overtuigen in hun politieke en persoonlijke overwegingen en hun listen. Al het gekonkelfoes is aangenaam om te horen. Aangenaam verraste ook de vertolking van Mortimer door Matteo Simoni, een jonge Vlaamse acteur van FC Bergman die op dit moment enorm populair is als het dolle personage Smos in de comedyreeks Safety First op de Vlaamse commerciële zender VTM. Hoe anders toont hij zich hier en overtuigt hij.

Ivo Van Hove heeft zich, zo lezen we in het programmaboekje, laten inspireren door een boek van de Amerikaanse Martha Nussbaum over politieke emoties. Volgens haar moeten politici meer aandacht schenken aan de emoties van kiezers. De twee koninginnen in het stuk worstelen daarmee, willen liefde en sympathie van het volk, en twijfelen constant hoe ze dat kunnen waarmaken. Dat zorgt voor mooie verwoordingen, voor oorstrelende tekstzeggingen en suggestief spel. Ontroering geeft dat niet, je blijft als toeschouwer op afstand, maar je voelt wel mededogen. En je hebt kunnen genieten van een traagheid én volheid in woord en beeld.

Foto: Jan Versweyveld