Onze Braziliaanse gastvrouwen en -heren hebben ons laten meezingen, meedansen en met stoelen laten sjouwen, als zij tegen het einde ineens, quasi terloops, enkele heel wat minder vrolijke verhalen presenteren. Een van hen vertelt hoe erg het is om nu Braziliaan te zijn, en wat voor godsgeschenk het was om als Brazilianen enkele weken in het verhoudingsgewijs ultra-vrije en -veilige Leeuwarden te mogen werken.
PAFFF, het internationale theaterprogramma van de Friese kunstentriënnale Arcadia, sluit af met Litoral van de Braziliaanse groep Cia Hiato, in het imposante huis van Tryater, aan de Oostersingel in Leeuwarden. Litoral zou ook zo maar de afsluiting van Cia Hiato zelf kunnen worden. Begin dit jaar moest artistiek leider Leonardo Moreira afhaken met een burn-out, en het is maar de vraag of hij ooit weer zal terugkeren. Alleen de eerste twee opvoeringen van Litoral, in São Paulo en Setúbal in Portugal, maakte hij nog mee.
De reden van het vertrek van Moreira, die Cia Hiato in 2007 begon als een theaterfamilie van geestverwanten van de theateropleiding in São Paulo, is niet los te zien van het heersende extreem gewelddadige politiek nihilisme in Brazilië. ‘Als Jair Bolsonaro later dit jaar wordt herkozen tot president’, vertelt een van de spelers na afloop van Litoral, ‘dan ga ik emigreren. Dan is er in Brazilië geen hoop meer voor wie ik ben, en voor het leven dat ik wil leiden.’
Dat is andere koek dan hoge gas- en benzineprijzen – voor ons tot dusver het enige tastbare negatieve gevolg van de Russische vernietigingsoorlog tegen Oekraïne. ‘Litoral’ betekent kustlijn – minder een harde grens dan een vloeiender overgangsgebied tussen land en water. De titel staat voor wat Cia Hiato haar publiek met deze voorstelling wil laten ervaren: dat alle verschillen tussen mensen zijn te overbruggen, dat wij altijd verbinding kunnen maken met de ander.
Litoral is eigenlijk geen voorstelling, meer een performance met en door drie groepen deelnemers. Cia Hiato maakt en speelt het samen met leden van de gemeenschap waar hij wordt gepresenteerd. Tijdens de uitvoering maken beide groepen ook de toeschouwers tot medespelers. In Leeuwarden nemen ze ons eerst mee naar buiten, naar het laad- en losportaal aan de zijkant van het Tryater-gebouw. Van daaruit trekken we verder het pand in, om in een vrijwel lege grote zaal te eindigen.
Ook de verhaallijn is een rondreis, die steeds weer terugkeert naar dezelfde punten. Het heelal en onze eeuwige zoektocht naar mogelijke andere ruimtebewoners staan voor de hunkering van ieder mens naar contact met de ander, naar liefde, vriendschap en geestverwanten. Een papegaai die niet alleen kan spreken maar ook kan denken als de mens, gespeeld door Thiago Amaral, laat ons zien dat geen horde te hoog is in het streven naar een wezenlijk contact: als een dier ons al begrijpt, dan wij toch zeker elkaar.
En dan is er nog Andy Lai, de jonge Taiwanese student aan de Leeuwardse hogeschool NHL Stenden, die er zichtbaar plezier in schept om als showmaster te mogen fungeren. Als hij ‘LEKKER!!!’ roept, moeten we allemaal ‘We are all connected’ terugroepen, en dat doen we met overgave. Lai en zijn zes stadgenoten, de spelers van Hiato en wij deelnemende toeschouwers zwermen door elkaar heen, pakken elkaars handen, maken dansjes, lachen en roepen uitgelaten naar elkaar. Langs de zijlijn blijven toekijken mag ook, maar voelt bijna als verraad aan de groep.
Het vrolijke, luidruchtige groepswemelen heeft iets aanstekelijks, maar ontbeert ook richting: wat is nou precies het verband tussen die papegaai en het heelal? Op zeker moment gaan de Hiato-spelers en hun lokale helpers in de weer met een bundel dikke, aangenaam naar teer ruikende touwen, die de relaties tussen mensen moeten verbeelden als een ondergronds mycelium. De programmatekst zegt er ook iets over, dat Litoral ons wil leren denken als planten, maar dat element blijft beperkt tot de touwen.
Lijn komt er pas in wanneer de Hiato-spelers en Leeuwarders persoonlijke verhalen beginnen te vertellen. Lai doet dat nog alleen. Hoe hij kanker kreeg, en overleefde, en de ziekte in één opzicht een zegening bleek: eindelijk accepteerde zijn vader dat Andy gay is. Dan volgen er duetten, tussen Leeuwarders en Brazilianen die een ervaring delen.
Ron Ploeger vertelt hoe hij en zijn vriend een van de eerste homohuwelijken sloten in de Friese hoofdstad. Naast hem zit Thiago Amaral, gay net als Ron en Andy, net als de grote afwezige Leonardo Moreira ook. Het verschil tussen enerzijds Ron en Andy, en anderzijds Thiago en Leonardo, is dat in het huidige Brazilië hun geaardheid al ronduit levensbedreigend kan zijn. Maar dat besef doet geen afbreuk aan de warmte en lichtvoetigheid waarmee deze verhalen worden verteld.
Tijdens de duetten is ook goed te zien hoe hecht de band is die tijdens het maakproces is gegroeid tussen de Leeuwarders en de Brazilianen. ‘Meteen al bij onze eerste ontmoeting vlogen ze mij om de hals’, vertelt Janneke Ponne na afloop. ‘Ik dacht eerst: wat overkomt me nou? Ik ben niet zo van dat huggen, ik houd liever enige afstand tot mijn medemens.’ Maar het duurde niet lang voordat ze zich liet meeslepen. ‘Ik vond het een geweldige ervaring om met hen te werken.’
Het vertrek van de regisseur is af te lezen aan Litoral. Maar wat deze performance mist aan de fantastische dramaturgie die Hiato’s eerdere voorstellingen zo onvergetelijk maakte, compenseert hij goeddeels met de zichtbaar warme en, op het podium van Tryater, totaal gelijkwaardige band die de Brazilianen met ‘hun’ Leeuwarders hebben weten te smeden. Dat is een bijzondere prestatie voor een groep van spelers die begin dit jaar hun artistiek leider kwijtraakten.
Eerder tijdens PAFFF hernamen zij hun Odisseia, die in 2019 al in Nederland te zien was. Ook dit epos, dat viereneenhalf uur duurt, vertaalt de oude Griekse heldensage naar het heden, naar persoonlijke verhalen van de acteurs, waarin hun publiek meer meedoet dan toekijkt. Helaas heeft ook Luciana Paes, die in de eerste Odisseia schitterde als Calypso, Cia Hiato verlaten. Toch wisten de resterende spelers er tijdens PAFFF weer een publiekssucces van te maken.
Het is niet te hopen dat de Friezen de laatste getuigen zijn geweest van dit unieke theatergezelschap. Mochten de Brazilianen zich toch genoodzaakt zien om definitief te stoppen, dan hebben zij in Leeuwarden in ieder geval een waardig slotakkoord gepresenteerd.
Foto: Marc de Fotograaf
