Sadder and wiser roepen de zussen Tatjana en Olga na de begrafenis van Jevgeni Onjegin herinneringen op door te bladeren in een vergeeld fotoalbum. Wat als zij ooit niet het ene, maar het andere hadden gedaan, die ene brief niet in plaats van wel verstuurd? Of die dans met die player simpelweg hadden geweigerd? Het is het uitgangspunt voor een tot in detail uitgewerkte pocketversie van Tsjaikovski’s opera.

Vorig jaar schreef de Nederlandse Reisopera een Concept Challenge uit, een ontwerpwedstrijd speciaal voor jonge theatermakers. De winnaars, regisseur Kai Anne Schumacher en vormgever Dominique Wiesbauer, kortten Tsjaikovski’s Jevgeni Onjegin in tot ruim negentig minuten. Daarin spelen Onjegin en zijn vriend Lenski een grote rol, maar de zussen Tatjana en Olga en vooral de door hen gemaakte keuzes in het leven staan centraal. En hoe vrij zijn die keuzes eigenlijk?

Bijna verschrikt betreedt de minstreel het speelvlak, nog voordat een noot heeft geklonken, maakt een onhandige grimas richting het publiek en tokkelt de eerste maat van Tsjaikovski’s Jevgeni Onegin, die wordt overgenomen door de andere acht musici. Deze minstreel is de verpersoonlijking van het noodlotsmotief, zet het verhaal in gang, leeft met de personages mee, maar handelt ook als sater.

In het libretto komt dit personage niet voor, hij wordt hooguit genoemd in het meisjeskoor waarmee het derde tafereel van de opera opent. Maar alle koorpartijen zijn in deze bewerking geschrapt en echt gemist worden ze niet, niet in de laatste plaats omdat Tsjaikovski geen traditionele opera componeerde, maar een verzameling lyrische scènes met een forse tijdsprong.

Tijd wordt nog sterker vloeibaar in deze enscenering, doordat in elke cruciale scène de handelingen van beide zussen in het getoonde hier en nu door middel van videoprojecties en figuranten gespiegeld wordt in een variant, maar ook zonder commentaar wordt gadegeslagen door de oudere versies van zichzelf en de minstreel. Heden en verleden worden zo consequent voorzien van meerdere varianten, maar ingrijpen is onmogelijk.

Die varianten zien we rondom en vooral in het glazen huisje, recht op het speelvlak, dat in de besneeuwde vlakte met overal stapels boeken ook een sterk conflicterend beeld toont. Enerzijds is het glazen huis een veilige warme kas tegenover de kale vlakte, een treffende visualisatie van de comfortabele elite tegenover de naar papiersnippers zoekende massa in de kou. Anderzijds zijn niet voor niets alle boeken buiten die beschermende kas, die bubbel, geplaatst. In die boeken verliest Tatjana zich, met noodlottige gevolgen, maar uiteindelijk laat ze de boeken achter zich. Niet alleen omdat zij ook daarin de antwoorden niet vond, maar ook omdat juist die boeken haar een te romantisch beeld van de liefde, het leven, gaven.

Bij een ingedikte versie van een opera bestaat het gevaar dat je in beperkte tijd te veel wilt leggen, elk detail betekenis wil geven. Die valkuil hebben Schumacher en Wiesbauer niet helemaal weten te vermijden, waardoor de overvloed aan details, hoe sterk dramaturgisch uitgewerkt ook, de grote lijn soms vertroebelt. Zo is de rol van de minstreel te groot, en leidt hij de aandacht onbedoeld af van de ingenieus gemonteerde verdubbelingen en projecties. Kill your darlings, is hier het devies.

Het tegenovergestelde is gelukkig het geval in de bewerking voor klein ensemble die dirigent Lee Reynolds maakte van de partituur. Zo wordt een motief uit de befaamde briefaria buitengewoon transparant als de opeenvolgende noten daarvan opeenvolgend gespeeld worden door fluit, klarinet en hoorn.

Een sterke troef van deze productie is ook de cast, met glansrollen voor Anna Emelianova als Tatjana – ook sterk vertolkt door Annelies Lamm als haar oudere, terugblikkende ik – en Leonie van Rheden als Olga. Maar alle solisten overtuigen. En wat een verademing is het om deze opera mee te maken in een vlakkevloertheater, waarbij het hele publiek zich op luttele meters van de zangers bevindt. Het te hopen dat deze Concept Challenge vast onderdeel gaat uitmaken van het talentontwikkelingsplan van de Nederlandse Reisopera.  

Foto: Annina Romita