Compagnie Barbarie neemt in Gratis chips! met een enorme dosis lef en humor de mannelijke en vrouwelijke rolpatronen op de hak.

‘Krijgen we straks echt gratis chips?’, wil een meisje bij de kassa van de Koninklijke Schouwburg weten. Tsja, de nieuwe voorstelling van Compagnie Barbarie heeft dan ook wel een titel die je als het analoge equivalent van clickbait zou kunnen betitelen – en de kassamedewerker durft ook niet met zekerheid te zeggen of de chips in kwestie fictief zijn of niet. Beste lezer, als uw journalist kan ik alvast verklappen dat ik in ieder geval tijdens de voorstelling geen enkel gefrituurd aardappelschijfje kreeg aangeboden, maar dat daar een schitterende theaterervaring tegenover stond.

Met Gratis chips zetten de makers ongegeneerd in op gender-archetypes en de ontmanteling daarvan. In korte zinnen (‘Dit is An / An heeft een pan / Wat zit er in de pan, An / Er zit vis in de pan, Jan / Lekker An!’) worden we voorgesteld aan drie Jannen (Liesje De Backer, Amber Goethals en Lotte Vaes) en één An (Sarah Vangeel). In zowel gedragingen als in de dik aangezette kostuums (ontworpen door Viv Van der Poel) conformeren ze precies aan de stereotype rolverdeling tussen man en vrouw. An loopt steeds met een koekenpan rond terwijl de Jannen gewichtig doen over hoe de wereld in elkaar zit. Als ze met zijn vieren op pad gaan, willen de Jannen graag de richting bepalen. Ook het tilwerk moet ze maar aan een van de Jannen overlaten als er een boom op de weg ligt.

In de regie van Karolien De Bleser spelen de acteurs het met heerlijke overdrijving, waarin de Jannen in al hun machogedrag al snel belachelijk worden en An het gelaten aanziet – en zo al snel het identificatiepunt voor het publiek wordt. Hoewel de Jannen in het begin eensgezind zijn, zie je al snel minutieuze verschillen in hun machtsverhouding: Goethals speelt duidelijk de aanvoerder van het stel, die het meeste hamert op het in stand houden van de status quo, terwijl De Backer en Vaes meer de jaknikkers zijn. De interjannelijke eensgezindheid wordt vervolgens flink op de proef gesteld als één van de Jannen opeens begint te dansen en de ander plotseling moet huilen, en dat door Goethals wordt afgekeurd (immers: niet jannelijk!) en door An wordt omarmd.

Zo ontsnappen de personages langzaam aan te vastomlijnde genderrollen. Wat bijzonder sterk is aan Gratis chips! is hoe duidelijk de voorstelling maakt dat mannen zelf ook onder machocultuur te lijden hebben: Goethals functioneert als politieagent voor de gendernormen, en maakt het haar mede-jannen daarmee onmogelijk om zichzelf te kunnen zijn. Het probleem ligt niet zozeer bij An, die gedurende de hele voorstelling een sterke autonomie uitstraalt, maar bij De Backer en Vaes, die gebukt blijken te gaan onder de rol die ze moeten spelen.

Daarnaast is het buitengewoon knap hoe de rol van taal in het in stand houden of doorbreken van rollenpatronen in het stuk wordt onderzocht. Vanwege de stijl, die aan eerste leesboekjes doet denken, wordt benadrukt dat rollenpatronen er al met de paplepel in worden gegoten (‘Jan is Jan / en An is An / en dat is GEEN PROBLEEM’). Door dezelfde zinnen slechts heel licht aan te passen ontstaat er echter ruimte voor iets anders. Een schitterend voorbeeld vindt halverwege de voorstelling plaats, als Goethals/Jan moet uitleggen waarom hij precies zo boos wordt als Vaes/Jan plotseling gaat dansen. Is dat misschien ook een gevoel? Maar, zo vraagt An fijntjes, Jan zei toch dat alleen een An gevoelens had?

Het enige waar ik wel over struikelde in de voorstelling was het titelpersonage – die vermaledijde chips. Die worden door An namelijk gebruikt om iets van de macht te pakken: zij komt met de chips op en deelt die op haar eigen voorwaarden met de Jannen, waardoor zij een incentive krijgen om ook naar haar te luisteren. Die insteek werkt binnen de context van de voorstelling, maar leunt zelf ook op enkele vastgeroeste archetypes (zoals: de liefde van de man gaat door de maag, of wellicht staan de chips symbool voor intimiteit en dan wordt het helemaal problematisch). Het is jammer dat de relatie tussen man en vrouw zo in deze verder geweldige voorstelling toch in de eerste plaats transactioneel wordt gemaakt.

Foto: Franky Verdickt