Een actrice vliegt heen en weer over het totaal leeggeruimde podium. Haar ravenzwarte haardos wappert achter haar aan. Met haar grote bruine ogen wijdopengesperd praat en praat en praat ze, aan één stuk door. ‘Ik wil een theatersolo maken over Frida Kahlo, gespeeld door Paula Picarelli’, heeft ze aan het begin gezegd.  

De opzet is dus duidelijk. Al het andere is totale verwarring. Paula is haar collega, maar ook haar rivale. ‘Ze is heel mooi. Hoogblond.’ Hoe kan zo iemand Kahlo spelen? Het liefste deed ze dat zelf. ‘Ik heb dezelfde zware zwarte wenkbrauwen als Frida.’ Geeft dat haar dan betere papieren voor die rol?

De wanhopige furie op het toneel raakt voortdurend verstrikt in de kluwen Kahlo slash Picarelli slash haar eigen leven en lichaam – en wij met haar. Pas tegen het einde begint er iets te dagen van de Kahlo-solo. Dan zijn we een dik uur verder.

Deze monoloog was onderdeel van The Fiction of Reality, het minifestival waarmee het Groningse Grand Theatre afgelopen weekend zijn seizoen opende. Hij komt uit Ficção (Fictie), een theatermarathon uit 2012 van de Braziliaanse Companhia Hiato die is opgebouwd uit zes van zulke solo’s, één voor iedere speler uit dit ensemble.

Het Grand presenteerde zondagmiddag de monoloog van Luciana Paes. De zaterdagavond ervoor speelde Paes haar solo uit Calypso: The Disappearance of Love, een work in progress, geïnspireerd door Homerus’ Odysseia, dat ergens volgend jaar in première moet gaan. Paes en Leonardo Moreira, artistiek leider van Cia Hiato, werkten er drie weken lang aan, in residence in het Grand Theatre.

Het wordt de zevende productie in tien jaar tijd van deze groep, die grote faam heeft opgebouwd in Brazilië en daarbuiten – vooral in Europa. Toch was het afgelopen weekend pas de tweede keer dat Cia Hiato hier te zien was. In 2014 toerden zij met het verbluffende O Jardim (De Tuin, uit 2011) door Nederland in het kader van de serie buitenlands theater Get Lost, inmiddels omgedoopt tot Explore Festival.

De naam van de groep staat voor het eeuwige hiaat tussen fictie en realiteit, tussen de historie zoals die was en hoe wij ons die herinneren, tussen wat wij werkelijk beleven en wat we daarvan maken. Al het werk van Cia Hiato gaat over dat domein, al sinds de oprichting in 2007. Het is een grijs gebied en een gouden greep tegelijkertijd: een onuitputtelijk theaterthema immers.

Moreira en zijn spelers kennen elkaar van hun theateropleiding in São Paulo, en begonnen daar al samen te werken. Al hun voorstellingen zijn organisch gegroeide collectieve producties, die beginnen met lange gesprekken waarin ze ideeën en ervaringen uitwisselen. Hun persoonlijke belevenissen duiken voortdurend op in hun werk. En andersom: een gesprek met Paes en Moreira na Ficção ontspoort regelmatig in vrolijke theatrale acts.

Zoals wanneer ze de recensent weten wijs te maken dat ze ooit minnaars waren. Ze moeten er hartelijk om lachen wanneer hij door de mand valt. ‘Leo is gay!’, roept Paes schaterend uit. ‘Gelukkig maar! Alle vrouwen van Cia Hiato zijn verliefd op hem, maar geen van ons kan hem krijgen. Zijn seksuele keuze is de redding van onze groep.’

Onmogelijke liefde is het thema van de zaterdagavondvoorstelling Calypso – genoemd naar de godin die Odysseus zeven jaren vasthoudt op haar eiland en van alles probeert om hem te laten blijven. De held wil alleen maar terug naar Ithaka en zijn Penelope, en uiteindelijk laat ze hem gaan. Paes speelt Calypso … pardon, zij is de godin. Of, liever: als de godin. De Odysseus in haar solo is Sebastian, de echte Chileense liefde uit haar leven. Na één droomnacht samen probeerde zij jarenlang een herhaling te bewerkstelligen. Tevergeefs.

Paes is een fenomenale performer, die ons moeiteloos een uur of langer op de puntjes van onze stoelen houdt. Ze kan ook prachtig zingen. ‘Ieder van ons heeft zo zijn of haar specialiteiten’, vertelt ze mij.

Het ene moment is ze onweerstaanbaar grappig, het volgende rukt ze zich de kleren van het lijf en stuiptrekt ze naakt over het podium, in een adembenemende weergave van de filmpjes en selfies waarmee ze Sebastian op afstand probeerde te verleiden. Er is niets pornografisch aan, het is pure, wanhopige liefde.

Wij vóelen niet alleen hevig met haar mee, we dóen ook met haar mee. Vanaf een vroeg moment in de voorstelling vraagt Paes toeschouwers uit hun stoel te komen, het podium op, om haar te helpen. ‘Ik kan dit niet alleen’, legt zij uit. ‘Theater bestaat niet zonder jullie.’ Behalve over het leven gaan de shows van Cia Hiato bijna altijd ook over toneelspelen.

De groep is ontstaan omdat de leden niet konden leven met de vierde wand. Samen zoeken zij al tien jaar naar hoe die af of door te breken. In Calypso lukt dat wonderwel. De eerste ‘helper’ staat alleen op het podium, en mag alleen ‘ja’ antwoorden op alle vragen die Calypso/Luciana hem gaat stellen – een potentiële valstrik van jewelste.

Toch stemt hij toe. Hij vertrouwt haar, naar spoedig blijkt terecht. Wij vertrouwen haar allemaal. Zelf betreed ik later met twee andere mannen de ring. Gedrieën spelen wij Sebastian. Als Luciana van een afstandje weemoedig zwaait naar haar onbereikbare geliefde, zwaaien wij drie keer terug. Het publiek schiet in de lach.

Het valt meteen weer stil als ze ons laat ‘slapen’ op het toneel, terwijl zij verder spreekt. ‘Nu gaan we een film kijken’, zegt ze dan, en pakt haar gitaar. Als op commando – dat heeft ze ons niet gegeven – richten we ons op en keren we onze gezichten naar de achterwand, waar de enige video speelt die Luciana ooit samen met Sebastian wist te maken.

Zo zitten we daar, terwijl Paes een hartverscheurend mooi lied zingt van de Braziliaanse bard Caetano Veloso, over de onmogelijkheid van de liefde. Ik voel me volledig op mijn gemak. Als een kleine jongen die naar een film zit te kijken, terwijl zijn moeder een liedje voor hem speelt. Een van de vele hachelijke rollen, besef ik op hetzelfde moment, die een minnares voor haar minnaar kan spelen. Hachelijk, omdat zij daarmee de liefde zowel kan maken als breken.

Door haar spel laat Paes ons meeleven met Calypso en Odysseus, en met Luciana en Sebastian. Door ons het podium op te halen, laat ze ons ook herbeleven wat we zelf aan hoogte- en dieptepunten in de liefde hebben meegemaakt – de derde laag in Calypso.

Wat de voorstellingen van Cia Hiato zo bijzonder maakt, is de combinatie van meeslepend acteren en briljante dramaturgische concepten, fijngeslepen tijdens langdurige en intensieve repeteersessies. ‘We zijn daar enorm in gegroeid de laatste jaren’, zeggen Moreira en Paes.

Dat is wel te merken als we de volgende dag naar Ficção kijken. De vermenging van spel en werkelijkheid, van Frida en Luciana, van theorie en praktijk van het toneelspelen – al die elementen zitten ook al in deze vijf jaar oude monoloog. Maar ze vormen nog niet zo’n fraai homogeen geheel als in Calypso.

De laatste kan nu al op zichzelf staan, ofschoon onderdeel van een werk in wording. Paes’ solo uit Ficção zou vermoedelijk beter voldoen als we hem samen met de andere vijf delen zouden zien. Hopelijk gaan we dat nog een keer meemaken. Want Cia Hiato staat altijd borg voor zeer intens en bijzonder theater, ook met haar oudere werk.

‘De realiteit’, zei Moreira tijdens een van de nagesprekken in Groningen, ‘bestaat niet zonder fictie.’ Er zijn weinig makers die dat zo overrompelend weten te verbeelden als deze groep Brazilianen.

Foto: Ligia Jardim