In El Mektoub vragen drie jongeren zich af of ze een vrije wil hebben of dat hun leven bepaald wordt door lotsbestemming. Zijn we de avatars uit de videogame The Sims, of zitten we juist aan de knoppen?

Schrijver Vera Morina brengt deze complexe materie terug naar de belevingswereld van veertienplussers, in de nieuwe trailervoorstelling waarmee Theater Oostpool en Theater Sonnevanck de komende tijd vooral middelbare scholen in Oost-Nederland aandoen. We volgen Aylin, Maccie en Roley: drie bevriende scholieren die in het eindexamenjaar van hun vmbo zitten.

Aylin heeft net te horen gekregen dat jeugdzorg haar bij haar moeder uit huis wil plaatsen, en dat zet haar hele toekomstbeeld op losse schroeven. Als ze Maccie met het boek De evolutie van vrije wil ziet lopen (hij heeft een crush op een filosofiedocent, verklaart hij), raken ze in gesprek over determinisme en vrije wil.

In het onderlinge toetsen en uitdagen van elkaars perspectieven, kan Morina terloops een hoop expositie over haar personages kwijt. Roley zoekt vrijheid binnen de context van het systeem, hij wil later een goede baan om een beter leven te krijgen dan zijn moeder (daarin schemert ook een schuldgevoel, alsof hij het als morele verplichting ervaart maatschappelijk succes te verwerven). Maccie kwam na een moeizame periode uit de kast en ziet het als zijn ‘lotsbestemming’ om een voorbeeldfunctie voor anderen te zijn. Hij gelooft in ware liefde. Aylin voelt zich in de steek gelaten door het systeem en is vastbesloten zelf het heft in handen te nemen. Maccie verwijt haar in een oplopend conflict ‘daddy issues’.

Aanvankelijk krijgen de personages zo gaandeweg meer reliëf, terwijl simultaan het centrale thema verdieping krijgt. Totdat Aylin zich genoodzaakt ziet om radicaal te kiezen voor vrije wil, door op een zacht gezegd opmerkelijke manier de wet te overtreden: ze steelt een leeuw uit het circus. Resultaat van deze ‘daad van vrije wil’ is isolement: ze verstopt zich in een oude bouwput – alles om haar lot te ontlopen. Ook haar vrienden weet ze in haar kamp te krijgen: samen zonderen ze zich af van de wereld waarin anderen voor jou bepalen wat je wel en niet moet doen. Vrije wil begint steeds meer op escapisme te lijken.

Kundig ontmaskert het stuk Aylins utopie van vrije wil als dystopie – die, zodra Morina haar personages dwingt de uiterste consequenties van hun keuzes door te voeren, een hoge tol eist. Morina giet dat in fantasierijk theater dat lekker wreed wordt, en waarvan de afloop terloops al in een van de openingsscènes werd aangekondigd (was het dan toch lotsbestemming?).

Het doorbreken van de code van haar eigen werk en het toevoegen van magisch-realistische elementen mag inmiddels voorzichtig tot signatuur van Morina’s auteurschap gerekend worden (we zagen het ook terug in onder meer Volim te en De grijze campagne). In El Mektoub levert de vervreemdende afslag die Morina halverwege neemt gedurfd en hilarisch toneel op, al worden de tot dan toe zorgvuldig opgebouwde, gelaagde personages prompt gereduceerd tot archetypische karakters, pionnen in dienst van een denkoefening. Zo stevent de aanvankelijk gelaagde dramatekst toch op een wat schematisch einde af.

Niettemin blijft er genoeg over om te denken en te voelen, mede door de liefdevolle vertolkingen van Dalorim Wartes, Harun Balci en Yara Brand. Zij spelen levensechte pubers die elkaar bevragen, uitdagen en op de kast jagen, maar elkaar nooit laten vallen. Regisseur Abdel Daoudi ontregelt de realistische speelstijl met vormelijk spel en haperende interrupties, waardoor je – ook door het artificiële decor van Sarah Nixon – af en toe met de mogelijkheid wordt geconfronteerd dat we tóch gewoon naar The Sims zitten te kijken.

Uiteindelijk vinden de drie vrienden elkaar weer terug in de echte wereld, een realiteit waarin je er vaak niet onderuit komt je te conformeren – of dat nu aan het lot, de ander of het systeem is. Al zijn er altijd dingen die je wél zelf kunt kiezen: bijvoorbeeld om iemands vriend te zijn en dat te blijven. Dat is de troostrijke, liefdevolle slotsom van deze weirde maar waardevolle voorstelling.

Foto: Sanne Peper