Edgelanders: Amsterdam on Trial is geen gewone voorstelling. Het is het tweede deel van een serie waarin theatermaker Ehsan Fardjadniya en beeldend kunstenaar Raul Balai (a.k.a ‘el bastardo’) de stad Amsterdam in het beklaagdenbankje zetten en uitdagen om mensenrechten te garanderen, ook voor ongedocumenteerden.

Dat doen ze samen met advocaat Pim Fischer, die zich sinds jaar en dag inzet voor onvoorwaardelijke noodhulp aan vluchtelingen, die hier in Nederland op zoek zijn naar veiligheid en een menswaardig bestaan, of ze nu ‘gedocumenteerd’ zijn of niet. Maar ook samen met Souleyman, een 37-jarige man die op zijn vijftiende vanuit Niger alleen naar Nederland kwam voor een beter leven.

Amsterdam on Trial is onderdeel van een serie documentaire kunstwerken, waarin de structuur wordt gebruikt van een rechtszaak om te bepalen of we in Nederland nog steeds de mensenrechten waarborgen. Voor zijn eerdere interactieve performance Refugee on Trial (2019) baseerde Fardjadniya zich op een bestaande asielzaak. Naar aanleiding van de echte case van een Afghaanse asielzoeker, toonden de performers wat er nodig is om erkend te worden als vluchteling en wie daarover beslist. Tijdens de performance wordt de uiteindelijke beslissing overgelaten aan het publiek.

Ook in Amsterdam on Trial nodigt Fardjadniya het publiek uit om kritisch na te denken over de voorwaarden waaronder wij mensenrechten willen aanbieden. De voorstelling is sober geregisseerd: vier mannen die met elkaar in gesprek gaan aan een tafel bekleed met een blauw canvas doek, een canvas greenscreen (maar dan oranje), een wit vierkant op de vloer waar de mannen op gaan staan als ze afwisselend worden geïnterviewd, of gewoon hun eigen verhaal vertellen. Ze worden gefilmd door Fardjadniya, die als regisseur ook zelf meepraat over thuis-zijn en niet thuis-zijn in Nederland – en over zijn eigen droom om in Griekenland te gaan wonen, waar hij eerder ook een aantal vluchtelingenkampen bezocht om te praten met mensen uit onder andere Syrië en Koerdistan.

Op de achtergrond van het podium hangt een groot videoscherm waarop alles te zien is wat tijdens de voorstelling live wordt gefilmd, zo nu en dan afgewisseld met korte filmpjes die vooraf zijn geschoten: de garage waar Souleyman jarenlang woonde en waar hij vijf keer per dag aangevallen kon worden door andere vluchtelingen. Een groen grasveld in de Bijlmer waar Souleyman op het oranje canvasdoek ligt om over zijn dromen te vertellen. Een parkeerplaats waarop Pim Fischer, de advocaat, zijn verhaal doet over hoe het Bed-Brood-Bad beleid voor ongedocumenteerden er in de loop der jaren een vierde B bij kreeg: Begeleiding.

Die vierde B staat volgens de advocaat eerder voor Bullshit dan voor iets anders. Want het meewerken aan de ‘Begeleiding’ is verplicht gesteld, wil je als ongedocumenteerde vluchteling nog gebruik maken van de andere drie B’s. Noodhulp ‘onder voorwaarden’ dus, waarbij hulpverleners ook verplicht worden om samen te werken met de IND en waarbij instanties, zonder toestemming te vragen, privé-informatie aan elkaar doorspelen.

Dat deze Begeleiding in de praktijk ook de toezegging behelst dat je als asielzoeker vrijwillig zult meewerken aan je eigen terugkeer naar het land van herkomst wanneer je asielaanvraag als onterecht wordt beoordeeld, wordt door Fischer gezien als een flagrante inbreuk op de mensenrechten. En ook volgens theatermakers Fardjadniya en Balai is deze manier van voorwaardelijk hulpverlenen een schande voor een stad als Amsterdam die ‘barmhartigheid’ in het devies heeft staan.

Amsterdam on Trial is een poging om de positie van ongedocumenteerden in beeld te brengen. Eerder voerde het collectief van Amsterdamse migranten zonder verblijfsvergunning, We Are Here, al campagne voor meer rechten. Edgelanders grijpt het 750-jarige bestaan van Amsterdam aan om het nog eens dunnetjes over te doen, en bereidt ondertussen ook een publieke rechtszaak-performance voor tegen de stad Amsterdam. Het theater is voor de makers niet onbelangrijk. Souleyman, die nog steeds geen antwoord heeft op de vraag of zijn toekomst in Nederland ligt, legt uit waarom: schrijven heeft hem niet alleen een geschiedenis gegeven in een land waar hij geen toekomst heeft, toneelspelen biedt hem ook een bestaansrecht dat hem buiten het podium wordt ontzegt.

Wat zijn droomhuis is? Die vraag wordt hem aan het begin van voorstelling gesteld door Fardjadniya. Later in een eigen monoloog geeft hij een eerlijk antwoord dat niet alleen doet glimlachen, maar ook ontroert, omdat het raakt aan een wezenlijk recht dat niemand ontzegd mag worden, ook al ben je een vluchteling zonder papieren: dromen. En dus visualiseren wij ons Souleymans droomhuis. Een huis met een aparte kamer om te schrijven, een plat dak en een veranda, twee wc’s – een voor hem en een voor zijn gasten – een zwembad, een paar grote palm- en mangobomen in de tuin, een grote muur eromheen van drie meter hoog en twee honden: De Gaulle en Hitler.

Of Amsterdam on Trial een uitgebalanceerde en visueel gelikte voorstelling is? Nee. Allesbehalve. Het is een oprechte, bij vlagen aandoenlijke collage van persoonlijke verhalen en statements, filmpjes, en een heuse publieksquiz. De losse regie en dialogen op het kale podium, zonder enige visuele uitsloverij, maken het in eerste instantie lastig om je echt te laten meevoeren in de verhalen. Maar het gebrek aan visueel geweld en strak ‘geacteerde’ monologen past eigenlijk wel heel goed bij de kaalheid en vormloosheid van het bestaan van de ongedocumenteerde vluchteling. Geen duidelijkheid, geen houvast, geen idee waar het leven naartoe gaat.

En toch, alles bij elkaar krijgen de ogenschijnlijk rommelige monologen en gesprekken van Amsterdam on Trial het voor elkaar dat er geleidelijk aan, eigenlijk zonder dat je het zo heel bewust ondergaat, een gevoel onder je huid kruipt waar veel mensen het liefst voor weglopen. Zij zijn hier. In ons midden.

In de zaal van Podium Mozaïek, keek en luisterde ik naar het verhaal van Souleyman. Een verhaal dat uniek is, maar tegelijkertijd een verhaal van miljoenen anderen, op de vlucht voor oorlog, armoede en uitzichtoosheid. En voor één keer was ik in hùn midden.

Foto: Jean van Lingen