‘Een satire over de verdraagzame mens’ noemen Toneelgroep Oostpool en regisseur Joeri Vos het zelf. De kracht en relevantie van het briljante De lankmoedigen zit hem er echter juist in dat het stuk zich niet zo makkelijk in een hokje laat stoppen.

Waar denk je aan bij het woord satire? Het genre wordt vaak misbruikt om op afstandelijke en moreel superieure wijze de spot te drijven met een gekozen onderwerp. Zulke stukken worden bevolkt door hoofdpersonages wier slechtste eigenschappen zo sterk overdreven worden dat ze er geheel en al mee samenvallen, en wier goede bedoelingen altijd slechts verkapt zelfbelang blijken. Het cynische mensbeeld dat hieruit spreekt is saai, inert en lui.

Toen ik de genretypering van De lankmoedigen vlak voor de voorstelling las zakte de moed me dan ook een beetje in de schoenen, te meer omdat Joeri Vos de tekst schreef en regisseerde. Vos is een begenadigd schrijver, maar ook erg hoofdelijk: wat bij zijn stukken vaak op de loer ligt is dat personages als schaakstukken worden ingezet om onderliggende systemen bloot te leggen. Het leidde met name in het door Eric de Vroedt geregisseerde Fresh Young Gods, het voorafgaande deel in het drieluik waar De lankmoedigen het sluitstuk van is, tot een voorstelling waarin de dramatis personae nooit echte mensen werden, omdat ze te karikaturaal werden geportretteerd. Vos’ grote valkuil als schrijver is that he’s just too clever for his own good.

In De lankmoedigen blijkt echter dat Vos zich als regisseur terdege bewust is van de gevaren van zijn schrijfstijl. Vanaf het begin van het stuk valt het op dat Vos en zijn uitmuntende cast er alles aan doen om tegenkleur te geven aan een eendimensionaal satirische lezing van het materiaal. De personages, die zich verzamelen rond het ziekenhuisbed van de in elkaar geslagen transgender vrouw Hansje, worden weliswaar als types geïntroduceerd, maar al snel krijgen ze de ruimte om hun twijfels en kwetsbaarheid te laten zien.

Vos realiseert deze psychologische gelaagdheid door zijn acteurs alle tijd en ruimte te geven. Hij durft het aan om zijn scènes te laten ademen, gesprekken en monologen eindeloos te laten duren terwijl de personages het lot van de comateuze Hansje afwachten. Het stuk krijgt daarmee de allure van een kwaliteitsvolle tv-serie waarin de personages het drama sturen in plaats van andersom. Ook gezien de thema’s die Vos aansnijdt is deze aanpak cruciaal: om als cisgender man een personage als Xenevieve te schrijven, een transgender vrouw die strijdt voor de rechten van LHBTQ-mensen, moet je van goede huize komen. Vos en een magistrale Jacobien Elffers slagen er echter geweldig in om zowel de gerechtvaardigde woede, de resulterende tunnelvisie als de uitzonderlijke kracht van het personage te laten zien.

De compassie voor zijn personages die Vos in zijn regie aan de dag legt maakt van De lankmoedigen iets heel bijzonders. Het is een stuk waarin de spelers en de regie de personages consequent bloedserieus nemen, terwijl de tekst af en toe spotternij of een oordeel doet vermoeden. Dit levert een continue en spannende interne tweestrijd op die zich ook in de zaal doet gelden: terwijl het ene deel van het publiek veelvuldig lachte bleef het op andere plekken op de tribune muisstil. Zo wordt De lankmoedigen een stuk dat teruggeeft wat je er als toeschouwer in stopt. Voel je compassie voor de personages of niet? Neem je ze serieus of niet? Voor mij werd het stuk steeds beter naarmate ik meer mijn best deed om tegen de satire in te lezen, en de grote kracht van De lankmoedigen zit hem in deze interpretatievrijheid.

Het woord dat bij mij blijft hangen is generositeit. Het feit dat het stuk over barmhartigheid en verdraagzaamheid gaat, en die principes in ieder element van de voorstelling ook aanwezig zijn, maakt het tot een van de meest belangwekkende voorstellingen van het jaar. Door zelf als regisseur zoveel medemenselijkheid aan te boren ontvouwt Vos ook een visie op een mogelijke uitweg uit polarisatie en intolerantie. Door zijn diverse personages allemaal gelijkwaardig te behandelen opent hij de mogelijkheid tot uitwisseling en dialoog. Het hoopvolle mensbeeld dat uit de voorstelling spreekt is een radicale politieke stellingname die nog eens wordt onderstreept door de kalme slotmonoloog, waarin heteronormativiteit en heersende ideeën over succes en falen in evolutionair perspectief worden geplaatst.

Met De lankmoedigen levert Joeri Vos zijn eerste meesterwerk af. Dat het huwelijk dat hij tussen hoofd en hart heeft weten te sluiten nog maar lang stand moge houden.

Foto: Sanne Peper