Hoe gaan we om met de erfenis van de Holocaust nu de generaties hier steeds verder van af komen te staan? In hun eerste Duitse productie, die half januari te zien is in Internationaal Theater Amsterdam, onderzoekt theatercollectief De Warme Winkel samen met Schauspielhaus Bochum hoe de manier waarop we over deze genocide vertellen verandert.
Het raamwerk van de voorstelling is een nooit gerealiseerd filmscript van Rutger Weemhoff, de vader van collectieflid Ward Weemhoff. Deze film zou gaan over hoe de Nederlandse overheid na de bevrijding van concentratiekamp Dachau de Nederlandse gevangenen in de koude kleren liet zitten en zij op eigen houtje hun weg terug moesten vinden. Ward Weemhoff grijpt de kans aan om dit droomproject van zijn vader dertig jaar na de afwijzing door het Filmfonds alsnog te realiseren. De Nederlandse spelers van De Warme Winkel spelen de Duitse nazi-officieren en de Duitse acteurs van Schauspielhaus Bochum de Nederlandse gevangenen.
Dit alles wordt geframed in een voor De Warme Winkel typisch meta-narratief, waarin Weemhoff, Vincent Rietveld en Lieve Fikkers niet alleen de makers van de film spelen, maar ook zichzelf als Nederlandse makers in Duitsland. Zo speelt Rietveld in een scène Rutger Weemhoff die de Duitse acteurs regisseert, terwijl hij ondertussen vanuit het publiek op geestige wijze geregisseerd wordt door Ward Weemhoff. Vanuit deze invalshoek onderzoekt De bus naar Dachau de meer fundamentele vraag hoe de manier waarop we vertellen en kunst maken over de Holocaust verandert nu het steeds verder in het verleden komt te liggen. Rietveld en Weemhoff zijn beiden kinderen van naoorlogse ouders, maar Fikkers en de jonge(re) acteurs van het Schauspielhaus Bochum staan nog weer een generatie verder van de Tweede Wereldoorlog af.
De mozaïekvorm leidt tot een aantal intrigerende vragen en overpeinzingen. Terwijl Marius Huth, Risto Kübar, Mercy Dorcas Otieno en Lukas von der Lühe als de kampgevangenen in een grote, afgesloten kubus door Fikkers worden gefilmd, worden deze beelden met een Disneyficerende Snapchatfilter op de kubus geprojecteerd. Het gigantische beeld van een concentratiekampgevangene die zo uit Frozen gestapt lijkt, werkt aanvankelijk op de lachspieren, maar door het aanhoudende, intense gehoest van Kübar wordt het gauw unheimisch. Samen met de andere filters waarmee de filmbeelden live gemanipuleerd worden (zoals een filter waardoor je eruit ziet alsof je aan het huilen bent en een filter dat je gezicht oud maakt) schetst het een vrij troosteloze toekomst voor kunst over de Holocaust.
De Warme Winkel en Schauspielhaus Bochum werpen een lichtelijk cynische blik op de jongste generatie door hun perspectief op de wereld en haar geschiedenis te presenteren als gedomineerd door de kunstmatigheid van deze filters. Generatie Z groeit op in een tijdperk waarin het internet altijd bestaan heeft, meer informatie dan ooit tevoren makkelijker toegankelijk is en zelfs nieuwe manieren heeft om dit tot zich te nemen en zelf te delen. Het is niet ondenkbaar dat zij dit zullen gebruiken om op de wijze waarop zij zullen vertellen over de gruwelen van de Holocaust en wellicht zelfs door middel van nieuwe technologische ontwikkelingen dit nog sterker invoelbaar kunnen maken dan de generaties voor hen.
De dominantie van de filmbeelden leidt er ironisch genoeg toe dat de gepresenteerde ideeën en het gros van de voorstelling zelf redelijk op afstand blijven. De bus naar Dachau is dan ook op z’n sterkst en spannendst wanneer de discussie losbreekt over hoe je überhaupt kunst maakt over dit soort pijnlijke periodes uit de geschiedenis. Kun je je als buitenlandse kunstenaar dit soort onderwerpen wel zomaar toe-eigenen? En hoe portretteer je de daders? Zeg je à la Steven Spielberg in Schindler’s List dat er zeker ook goede nazi’s waren of volgen we Fikkers opvatting dat ‘een nazi een gore nazi blijft’ en zetten we hen onomwonden neer als de vijand? Het culmineert in een gewelddadige climax tussen de Nederlandse en Duitse acteurs, waarbij de emotionele lading die rond de Holocaust hangt eindelijk losbarst en de nodige ademruimte krijgt.
Hoewel het meta-narratief op een aantal momenten meer als een beperking dan een verrijking voelt, hebben De Warme Winkel en Schauspielhaus Bochum met hun eerste samenwerking een intrigerende mozaïekvoorstelling afgeleverd over de complexiteit en noodzaak van kunst over de Holocaust. Of we daadwerkelijk concentratiekampen vol computergegenereerde gevangenen gaan zien blijft de vraag, maar ik hoop dat de Disneyficatie van de Tweede Wereldoorlog bij een gedachte-oefening blijft.
Foto: Isabel Machado Rios
