Haar man is spoorloos verdwenen, ontvoerd, plots weg. Is hij er met een ander vandoor? Hebben mannen in korte, donkere jassen hem opgepakt en naar een gruwelijke bestemming afgevoerd? In de voorstelling Breaking the Silence op het Oerol Festival 2017 haalt gezelschap Via Berlin een grimmige, kafkaëske tijd – die van het ijzige stalinistische Rusland – naar voren. Hoofdpersoon is de vrouw van de Russische componist Dmitri Shostakovitsj die zijn raadselachtige verdwijning probeert te doorgronden. In een mengeling van spijt, woede en schuldgevoel probeert ze dit verlies te rationaliseren.

De entourage van Breaking the Silence is een echte schitterende Oerollocatie: een voormalige vuilnisbelt is veranderd in een hooggelegen theaterplek met een hellend toneel. We kijken uit over de boomtoppen. Bureaus van ouderwetse, degelijke makelij vullen de ruimte. Er staan luidsprekers en oude typemachines op. In de hoeken staan vier glazen kubussen opgesteld, waarin de vier saxofonisten van het Berlage Saxophone Quartet plaats hebben genomen. Ze begeleiden het verhaal van de hoofdrolspeelster, actrice Dagmar Slagmolen.

Musicus Peter Vigh, die samen met Slagmolen het concept bedacht, bewerkte Shostakovitsj’ composities, aangevuld met die van György Ligeti, voor saxofoons van sopraan tot bas. De vier saxofonisten zijn uitgedost als ambtenaren uit de Russische tijd met identieke brillen, grauwe kostuums en glanzend, geplakt haar. Dieuweke van Reij ontwierp de suggestieve kostuums.

Crux van de voorstelling is het spanningsveld tussen aanpassing en onafhankelijkheid. Shostakovitsj (1906-1975) wist op wonderbaarlijke manier in de Stalin-tijd te overleven. Hij maakte muziek die door de partij werd geaccepteerd, maar met zijn Capriccio in E jaagt hij de partij tegen zich in het harnas. Hij gebruikt dissonanten die onverdraaglijk zijn in muziek die dient ter verheffing van het volk. Met zijn capriccio verricht hij een levensgevaarlijke daad: hij kan opgepakt worden en naar een strafkamp gestuurd.

Zijn vrouw verlangt van hem aanpassing aan het systeem, Shostakovitsj daarentegen repliceert: ‘Sleur is een ziekte, gewoonte de dood.’ Zijn stem is ingesproken door Porgy Franssen en klinkt op de band. Uit vrees voor artistieke verwarring kiest de componist voor nieuwe wegen.

Tekstschrijver Sophie Kassies kiest ervoor het verhaal op statische manier te vertellen: meteen al aan het begin weten we wat er gaande is, en daar komen geen nieuwe impulsen bij. Kassies beoefent een soort dramaturgie van de stilstand. Het verhaal draait in cirkels rond, telkens opnieuw. Dat strookt niet met de voorwaartse kracht die Shostakovitsj nastreeft. Het is wel weer een mooi detail dat de vrouw als celliste in zijn composities onmisbaar is. Aan het slot speelt ze dan ook verstild en breekbaar een passage op de cello.

Ook in de muziek, zoals blijkt uit de weergaloze strijkkwartetten waaruit het Berlage Saxophone Quaret rijkelijk put, ervaar je een voorwaartse en aldoor vernieuwende kracht. Dus juist géén stilstand, géén herhaling. De oude tapes waarop muziek staat van Sjostakovitsj draait de vrouw bij herhaling af om te achterhalen waar haar man de overstap maakte van volksverheffende muziek naar het rijk der dissonanten. Hierin lijkt de tekst sterk op Krapps laatste band van Beckett. Een andere inspiratiebron vormt het autobiografische boek Getuigenis, uitgebracht in de reeks privé-domein.

Regisseur Ria Marks en decorontwerper Michiel Voet zorgen gelukkig voor krachtige theatertaal, die van de voorstelling muzikale beeldende kunst maakt. De scène waarin de actrice de magnetische banden uit de Akai-taperecorders trekt en die wikkelt om de kubussen en daarmee als het ware zichzelf gevangen zet, is weergaloos. Ondertussen lijkt het of de wind ruist door de magneetbanden, maar het is de ruisend-ritselende blaasmuziek van het Berlage Saxophone Quaertet.

Op hoger niveau gaat Breaking the Silence over een artistiek dilemma: past een kunstenaar zich aan de heersende tijdgeest aan, of zelfs aan een dictatoriaal regime, of zoekt hij via zijn werk nieuwe wegen die hem ongrijpbaar maken? Dit is een voorstelling die later dit seizoen door de theaters gaat reizen, en dat is terecht. Het is een thematiek die in theatraal opzicht rijk is en een actuele betekenis heeft, nog altijd. Maar de schouwburgbezoeker mist dan de sprekende kracht van de locatie, namelijk die vervreemdende sensatie van Akai-bandrecorders die muziek spelen in de open lucht, onder de wijde hemel.

Foto: Nichon Glerum