In Go Global / Play Local, de nieuwste editie van TM Live die gisteren in het kader van SPRING Festival in Het Huis Utrecht plaatsvond, werd de relatie tussen internationale theaterfestivals en de stad waarin ze plaatsvinden onderzocht. Heeft een festival een verantwoordelijkheid voor zijn omgeving en zo ja, wat is dat dan? ‘Hoe internationaal zijn dit soort festivals eigenlijk echt, en wie zijn ze aan het dienen?’

Moderator Chris Keulemans ging in gesprek met Dorita Hannah (Centre for the Humanities SPRING Festival Fellow 2017), Natasja van ‘t Westende (directeur festival Dancing On The Edge), Dries Verhoeven (theatermaker) en Hans van Soelen (hoofd Culturele Zaken Utrecht). Focus van het gesprek ligt op de relatie tussen kunst en maatschappij, met name in het kader van internationalisering.

Verbinding
In haar openingsstatement schetst Hannah het beeld van een internationaal reizende voorstelling die als een ruimteschip hier en daar landt om verbinding met de omgeving te zoeken. Hoe gaat een kunstwerk een echte verbinding aan met zijn directe omgeving? ‘Hoe internationaal zijn dit soort festivals eigenlijk echt,’ vraagt ze zich af. ‘En wie zijn ze aan het dienen?’ Rainer Hofmann, artistiek leider van SPRING, komt desgevraagd vanuit de zaal met een voorbeeld uit de huidige editie van het festival, Corbeaux, waarbij een internationale kunstenaar die lokale verbinding expliciet aangaat. ‘De Marokkaanse choreograaf Bouchra Ouizguen kwam met tien vrouwen vanuit Marokko naar Utrecht, en deed hier workshops met zestig vrouwen uit de stad. Daar koos ze er tien van, en met hen presenteerde ze de choreografie. Op twee verschillende plekken in de stad: de Stadhuisbrug, in het centrum, en ook in Winkelcentrum Kanaleneiland.’

Zowel het feit dat er vrouwen uit de lokale bevolking deelnamen aan de performance, als de twee volstrekt van elkaar verschillende locaties, maakte dat de voorstelling een zeer sterke relatie had met de stad, volgens Hofmann. ‘Het is bovendien interessant dat Bouchra zichzelf niet ziet als een Marokkaanse choreograaf van een Marokkaanse community. Ze staat erg voor haar onafhankelijkheid als maker. Maar we hebben natuurlijk allemaal een politieke agenda – iedereen hier, als stad, als festival, en als publiek waarschijnlijk ook. En dat is een interessant conflict.’

Niet oplossen maar aankaarten
Van Zoelen: ‘Utrecht groeit uit van een provinciale stad naar een grote stad, en terwijl we groeien, groeien we ook steeds verder uit elkaar. Net zoals in heel West-Europa gebeurt. Als kunstenaar moet je daarop reageren. Het gaat er niet om de problemen op te lossen, maar om ze aan te kaarten. Om het zichtbaar te maken.’ Hij refereert vervolgens aan De Uitvaart, de performances die Verhoeven drie jaar geleden bracht op SPRING, die tijdens hetzelfde festival op flink wat commotie konden rekenen. ‘Wat Dries deed met de kerk, met religie: laten zien dat er beweging in zit, dat daar verandering in zit. En die transitie vanuit je artistieke perspectief aankaarten. Niet om het op te lossen, maar om het betekenis te geven en bespreekbaar te maken.’

Het is de taak van het publiek om te dealen met wat je ze biedt, benadrukt Verhoeven. ‘Ik ben niet bezig met oplossingen. Ik probeer te activeren, te verstoren, en het publiek moet zelf omgaan met de puzzelstukjes waar ik ze mee confronteer. Maar daarvoor moet je je wel bewust zijn van de situatie waarin je werkt.’

Verhoeven parafraseert een fragment uit de openingsspeech die Hofmann een week eerder gaf bij de aftrap van deze editie van SPRING, waarin hij refereerde aan een verhaal van David Foster Wallace. ‘Twee vissen ontmoeten elkaar, en een ervan heeft het over het water, waarop die ander zegt: wat is water? Omdat hij altijd heeft gezwommen is hij zich nooit bewust geweest van het water. En misschien is het aan de internationale artiesten om ons te wijzen op het water.’

Kunst en politiek
Het gesprek gaat voorts dieper in op de complexe verstandhouding tussen kunst en politiek belang. Verhoeven: ‘Ik denk dat het belangrijk is om te zeggen dat artiesten er zijn om kunst te maken, en dat we vooraf nooit weten wat het oplevert. Dus we moeten artiesten nooit vragen om oplossingen, of om te dealen met de promotie van de stad, of de financiële agenda, toerisme, vluchtelingenproblemen of wat voor problemen dan ook.’

Echter, reageert Keulemans, in de Creatieve Lijnen van de Uitgangspunten Cultuurnota 2017-2020 wordt wel degelijk aan een politiek belang van kunst voor de stad gehecht. Hij quote: ‘Kunst en cultuur gaan om artistiek, sociaal én economisch kapitaal. Ze kunnen een bijdrage leveren aan een diversiteit aan andere beleidsterreinen en sectoren, zoals onderwijs, erfgoed, economie, wetenschap, democratie, gezondheid en zorg. Beleidsmatig richten we de focus op verbinding met een aantal beleidsterreinen die aansluiten bij ons coalitieakkoord en actueel zijn voor Utrecht: creatieve industrie, toerisme, city marketing en internationale profilering.’

Van Soelen: ‘Je citeert nu uit een erg lang document. Het belangrijkste punt waarop werd beoordeeld was artistieke kwaliteit. Vervolgens zijn ook punten als ‘doet het maatschappelijk wat’ aan de orde geweest, en de adviescommissie die beoordeeld heeft die heeft geconstateerd: eigenlijk valt het ons een beetje tegen hoe weinig kunstenaars die aanvraag hebben gedaan echt ingaan op de maatschappelijke omgeving waarin ze verkeren.’

‘Desalniettemin hebben we het volledige cultuurbudget uitgegeven en doen we er hele mooie dingen mee, waaronder dit festival. En zien we ook dat wel degelijk al die culturele partijen in de stad aan het nadenken zijn over; hoe verhoud ik me nou tot dit vraagstuk? Dat is wat anders dan het instrumenteel maken, en zeggen: jij bent kunstenaar, je moet ervoor zorgen dat je buurvrouw ook gelukkig is. Het gaat erom dat je wil dat er een kunstklimaat is dat zich iets aantrekt van wat er in de stad gebeurt, dat lokaal verankerd is, lokaal geworteld is.’

Voor Van ’t Westende is het festival waarbinnen de kunst gepresenteerd wordt het politieke statement: ‘Ik hoop dat de kunst voor zichzelf spreekt. Het festival is een ruimte voor verschillende realiteiten. Je dwingt het resultaat niet af. Je wil uiteraard verschillende mensen aanspreken, stemmen die niet zo vaak gehoord worden uitlichten.’

Kijk het hele debat terug via de stream van Het Huis Utrecht via deze link.