‘In het jaar duizend leefde een generaal die Macbeth heette. Hij was toen nog vrouwvriendelijk, kindvriendelijk en plantaardig.’ Met onmiskenbaar Twents accent schetst cabaretier Herman Finkers een beeld van generaal Macbeth, held van Shakespeares gelijknamige tragedie. Finkers staat aan een lessenaar met links een kroon en rechts een zwaard. Helaas is het videofragment zeer kort. Er komen nieuwe beeldfragmenten van politici die Shakespeare citeren, theatermakers die vinden dat Shakespeare telkens anders moet en andere verwijzingen. Deze ultrakorte video’s spreken met ver opengedraaide volumeknop de bezoeker toe van de tentoonstelling ShakespeareNL in de Bijzondere Collecties van de Universiteit van Amsterdam in samenwerking met Stichting Theater in Nederland (TiN).
Shakespeare is en was overal, dat is de strekking van de expositie, samengesteld door theaterhistorici Rob van der Zalm en Hans van Keulen. Nederland behoort tot een van de eerste landen die zijn werk opvoerde, al vier eeuwen geleden. De videofragmenten aan het begin nemen ook nonsensberichten op, zoals: ‘Onderzoekers in Zuid-Afrika hebben vastgesteld dat Shakesepare een blower was. In zijn tuin in Stratford zijn tal van pijpen gevonden alsmede tabakswaren.’ Misschien is het een onzinbericht in de trant van ‘onderzoek wijst uit, dat…’, maar de nog niet voorbereide toeschouwer komt dit rauw op het dak vallen. Het geeft wel aan hoezeer Shakespeare als bron onuitputtelijk is, en dat is een licht humoristische toets bij entree.
De wanden van de tentoonstellingszalen zijn zwart geverfd. In een van de eerste krijgen we een rijk gedocumenteerde indruk van het theaterleven in Amsterdam rond 1600 met zijn rederijkerskamers. Plattegronden geven aan waar de diverse theaters liggen, dat is bijzonder om te weten: daar waar nu de Stadsschouwburg ligt, was de Nederduytsche Academie gevestigd en voorts speelde men theater op zolder: Zolder Kleine Vleeshal, Zolderverdieping Regulierenpoort.
In de zaal erna krijgen we een beeld van het theater in Londen van 1600 met zijn theaters als Globe, Swan en Rose. Ook de befaamde schets van de Swan Theatre door de Nederlander Johannes de Witt uit 1595 is er te zien, afkomstig uit de Universiteitsbibliotheek Utrecht. Dit is de eerste en enige getuigenis van een opvoering uit Shakespeares tijd en voor onze kennis onmisbaar. Daarna krijgen we vier afdelingen van Nederlandse uitvoeringen met onderverdelingen als: 18de en 19de eeuw: Geschilderde Theaters. Daarna volgden Stilering en Abstrahering in het begin van de 20ste eeuw, vervolgens Diversiteit tussen 1945-1970 en Experiment na 1970.
De samenstellers kunnen putten uit de schatkamers van het TiN, de belangrijkste collectie van alles wat met theater en het toneelleven is verbonden. Het is volkomen terecht dat deze tentoonstelling, vier eeuwen naar Shakespeares geboortedag in 1616 is gemaakt. Het is ook goed dat het TiN zijn bezittingen toont. Er is veel te zien: affiches van talloze voorstellingen, maquettes, kostuums van Rien Bekkers, foto’s, videofragmenten van scènes. Acteur Gijs Scholten van Aschat spreekt op indringende wijze belangrijke scènes in. Dat doet hij prachtig; wel is hinderlijk dat de stemmen uit de eerste zaal tot in de vierde blijven doorklinken, hard en schel. Er liggen boeken met vertalingen, van Bert Voeten, Gerrit Komrij, Dolf Verspoor, de complete Burgersdijk. Fraai is het exemplaar van de Second Folio uit 1623. Toch is het niet de gedroomde expositie. De begeleidende teksten spreken weliswaar van ‘intensieve contacten’ tussen het Londense en Nederlandse theaterleven, maar waaruit die contacten blijken blijft ongewis. Je zou willen weten wanneer en door wie de trait d’union is ontstaan.
Mooi is dat we de stem kunnen beluisteren en het spel bewonderen – nog altijd! – van Eric Schneider in de befaamde ‘spijkerbroeken-Hamlet’ uit 1966 bij het Nieuw Rotterdams Toneel. De maquette van het decor van Nicolaas Wijnberg laat zien hoe imposant dat destijds was, feitelijk minder modern dan de briljante stijl van Schneider doet vermoeden. Er zijn, uiteraard, omissies, ook wel een paar ernstige. De meest omstreden Shakespeare-voorstelling was vermoedelijk die van Globe met Troïlus en Cressida (1981) in de regie van Gerardjan Rijnders bij Globe uit Eindhoven. Seks en oorlog smeedden daarin een hevig samenspel en het affiche van Anthon Beeke met een opzichtige paardenkont is onbetwist een van de meest omstreden affiches. Die had erbij gemoeten. Ook Shakespearetheater Diever, dat al sinds 1946 met de Midzomernachtdroom in de bossen van het Drentse dorp een nauwelijks gebroken Shakespeare-traditie heeft gevestigd, en zelfs een schitterende replica van het Globe Theater heeft gebouwd, krijgt geen enkele verwijzing. Dat is onheus. De tentoonstelling is tevens gedempt, zo niet duister belicht. De tekstbordjes zijn zeer lastig te lezen. Er hangt een wat gewijde sfeer terwijl Shakespeare toch vooral ook vitaal, wild en duizelingwekkend levendig is.
ShakespeareNL. T/m 7/5. Bijzondere Collecties UvA. Oude Turfmarkt 129, Amsterdam.
Foto Portret van Louis Moor als Hamlet, 1867. Fotograaf onbekend. Herkomst: Theatercollectie Bijzondere Collecties UvA (Stichting TiN).
