Het Performing Arts Festival For Fryslân (PAFFF) houdt in zijn huidige vorm op te bestaan. Dat bleek tijdens de laatste editie van dit festival, pas de tweede ooit, die van 10 tot en met 19 mei plaatsvond in de Leeuwardse Stadsschouwburg De Harmonie. PAFFF presenteerde als eerste in Friesland een thematisch programma met voorstellingen van buitenlandse theatermakers, van wie velen een samenwerking aangingen met Friese makers en lokale gemeenschappen. Het ontstond als onderdeel van Arcadia, een ambitieuze honderd-daagse Friese triënnale van kunst en cultuur die in 2022 voor het eerst werd gehouden, als opvolger van Leeuwarden Culturele Hoofdstad van Europa 2018.

De eerste editie van PAFFF duurde van 27 mei tot en met 19 juni 2022. Het was een artistiek succes, bij critici en publiek. En wel zodanig, dat Arcadia besloot het af en toe op kleinere schaal te herhalen tussen de eigen driejaarlijkse edities door – vandaar PAFFF 2024. Maar sinds vorig jaar regeert in de provincie Friesland een nieuwe coalitie van BBB, FNP (Fryske Nasjonale Partij), CDA en ChristenUnie. Die slashte het provinciale kunstenbudget met 32,5 procent, van 78,5 naar 53 miljoen euro. Arcadia ziet zijn provinciale bijdrage gehalveerd van twee tot één miljoen euro per jaar, en moet daarom stoppen met PAFFF.

Het gaat slechts om ‘accentverschuivingen’, zo relativeerde de verantwoordelijke FNP-gedeputeerde Sijbe Knol de ingreep. ‘Er is wat minder wortel en wat meer frikandel’ – een opmerkelijke uitspraak voor een coalitie die zich profileert als dé bondgenoot van de Friese boeren. Wat Knol bedoelde, is minder high culture voor de ‘havermelk-elite’, die immers ook graag gezonde worteltjes knaagt, en meer volkskunst voor de Fries met de pet, die liever frikandellen snackt.

Maar PAFFF sloeg nu juist een brug tussen die twee groepen. Voor de editie 2022 maakte het Braziliaanse ensemble Cia Hiato in het huis van Tryater Litoral, samen met ‘gewone’ Leeuwardenaren, die vaak voor het eerst op het podium stonden. In House in Ruins verbond het Chileense collectief Cuerpo Sur destijds de mienskip, het nog altijd sterke Friese gemeenschapsleven, met de minga, een eeuwenoude Zuid-Chileense traditie. De bewoners van het eiland Chiloe verplaatsen ieder jaar hun huisjes, vanwege het hardvochtige klimaat en regelmatige stormvloeden. Een helse klus, die zij dan ook gezamenlijk klaren.

Dit jaar ging Cuerpo Sur een samenwerking aan met Hilda Snippe, een Leeuwardse activiste voor blinden en slechtzienden. Ébana Garín en Luis Guenel, de drijvende krachten achter Cuerpo Sur, hadden Snippe tijdens PAFFF 2022 leren kennen. Eerder dat jaar hadden zij Mutilados en democracia gemaakt, een voorstelling geïnspireerd door de massale protesten tegen onrecht en uitbuiting in Chili, die duurden van 2019 tot in 2022. De politie schoot vaak gericht met rubberkogels op de ogen van demonstranten, waardoor honderden van hen één of beide ogen verloren. Dat had Garín en Guenel bewust gemaakt van het ‘oculair centrisme’: heel onze wereld is georganiseerd door en voor mensen die goed kunnen zien.

Snippe heeft een erfelijke oogziekte, net als haar moeder, en is inmiddels vrijwel blind. Maar zij heeft ook gewoon jarenlang gewerkt, en een gezin gesticht. ‘Ik wil graag benadrukken wie ik ben’, zegt zij, ‘niet wat ik ben: bijna blind. Wij worden nog veel te vaak op één hoop gegooid: hier heb je de blinden, daar de mensen die wel goed kunnen zien.’ Al decennia lang gaat zij de muur tussen zienden en slechtzienden te lijf, met even brute als geestige acties. In Leeuwarden liet zij lokale politici geblinddoekt het drukke plein voor het station oversteken, om hen te laten voelen hoe moeilijk het in de stad navigeren is voor slechtzienden. Zo heeft zij al heel wat verbeteringen aan de openbare omgeving weten af te dwingen.

Garín en Guenel zinden op een vervolg van Mutilados, en vonden in Snippe hun ideale partner. Gezamenlijk maakten zij Ultima Esperanza, deels in Chili, deels in residence in de Poolse stad Krakau en in De Harmonie, waar zij op 16 en 17 mei een work in progress presenteerden. Snippe staat zelf op het toneel, met Ébana Garín. Tezamen exploreren zij wat het betekent om niet te kunnen zien. ‘Af’ is Ultima Esperanza inderdaad allerminst, daarvoor hinkt de voorstelling nog op te veel gedachten. Maar veelbelovend is hij zeker. Garín en Guenel streven naar een première in Chili, in augustus of september van dit jaar.

Niet alle PAFFF-voorstellingen komen tot stand door een samenwerking met Friese makers en ‘gewone’ Friezen. Maar zij raken wel altijd lokale snaren. Reminiscencia van Malicho Vaca, ook uit Chili, is een wonderschone reflectie op onze herinnering en historie, zowel tussen de oren als in onze gebouwde omgeving. Vaca maakte Reminiscencia tijdens de pandemie, toen hij nauwelijks zijn huis uit kon. Met Google Maps als medium laat hij ons de buurt zien waar hij woont, in Santiago de Chile. Het ziekenhuis waar hij ter wereld kwam, is inmiddels afgebroken. Besta je dan nog wel, vraagt hij zich af.

Het geweld van de sloop van dat hospitaal is de opmaat naar, wederom, de massale protesten van 2019-2022, waaraan hij zelf deelnam. Overdag was hij op straat – we zien hem van heel ver af gefilmd, op zijn fiets, overweldigd door traangas – , ’s avonds weer thuis, waar hij vrijwel dagelijks op bezoek ging bij zijn grootouders, die bij hem om de hoek wonen. Zijn oma dementeert, zijn opa probeert haar geheugen te rekken door samen met haar naar liedjes te luisteren op de radio. Malicho herkent zij vaak niet meer, maar die liedjes kan zij nog uit volle borst meezingen.

De Chileense context – de muziek en de metropool die zo anders zijn dan bij ons, die massale protesten – geeft voor Vaca’s Friese toeschouwers alleen maar extra reliëf aan thema’s die zij delen met alle aardbewoners, waar ook ter wereld: oudere naasten die hun geheugen verliezen, de eenzaamheid en claustrofobie van de pandemie. Jonathan Offereins, de programmeur van PAFFF, verwoordt het zo. ‘Luis Guenel van Cuerpo Sur woont zelf op Chiloe. Dat eiland heeft veel weg van Terschelling. Gezien die afkomst zijn hij en zijn werk in Friesland meer op hun plaats dan in de randstad.’

PAFFF wilde zijn Friese toeschouwers ‘andere ogen’ geven, zo citeerde Offereins tijdens de editie 2022 uit À la Recherche du Temps Perdu van Marcel Proust. ‘De wereld te zien door de ogen van een ander, van honderd anderen, de duizend werelden te zien die ieder van hen ziet, die ieder van hen is.’ Gedeputeerde Sijbe Knol heeft ‘zijn’ Friezen die andere ogen nu afgenomen.

En frikandellen zijn op Chiloe echt nergens te koop.

Foto: Ultima Esperanza van Cuerpo Sur

In een eerdere versie van dit stuk stond dat de provincie de komende vier jaar haar kunstsubsidies met 63 procent wil korten. Dat moest 32,5 procent zijn.