‘Alles is onder extra spanning komen te staan’, zegt de Koerdisch-Nederlandse regisseur Celil Toksöz aan de telefoon vanuit Istanbul. Hij werkt er met het Amsterdams-Turkse theatergezelschap RAST aan de eerste Koerdische versie van Puccini’s opera Tosca. Het repetitieproces valt de volledig Koerdische cast steeds zwaarder.

Sinds het Turkse offensief tegen Koerdische troepen in noordelijk Syrië is het nog moeilijk concentreren tijdens repetities. ‘Het is nu echt oorlog en dat voelen we allemaal tot op onze botten’, laat Toksöz weten. De regisseur last nu extra pauzemomenten in als er nieuws binnenkomt of als de emoties te hoog oplopen. ‘Normaal verbied ik mijn acteurs om hun telefoons aan te laten staan tijdens repetities, maar dat kan ik nu echt niet weigeren. Er zijn spelers met familie in het gebied en die maken zich natuurlijk zorgen.’ Tegelijkertijd is de inval een grote motivatie. ‘We zijn trots op onze cultuur en theatertraditie en willen die juist nu graag tonen. Het voelt soms bijna als een ritueel.’

Sinds de inval heeft de opera volgens de regisseur ook veel aan actualiteit gewonnen. ‘Het klopt precies. De opera gaat over verraad, machtsmisbruik, onderdrukking, chantage en moord. Alles zit erin. De tekst laat zien hoe mensen tot het uiterste gaan, zowel voor liefde als voor macht.’

De regisseur heeft de vertaler dan ook gevraagd zo dicht mogelijk bij het origineel te blijven. Op één uitzondering na, de revolutionair leider Cesare Angelotti moest een vrouw worden. ‘Koerdische vrouwen zijn zo strijdbaar’, zegt Toksöz. ‘Ze hebben altijd onder druk van zowel de overheid als van familie gestaan, en altijd sterk moeten zijn. Het zijn nu vaak Koerdische vrouwen die hun land verdedigen, demonstraties organiseren en de wapens oppakken.’

De grootste angst van IS-strijders is trouwens om gedood te worden door een vrouw, legt Toksöz uit. ‘Ze geloven dat ze dan niet naar de hemel gaan.’ Zelfs die angst vond de regisseur in Tosca terug. Als Tosca met een dolkstoot politiechef Scarpia vermoordt, zegt ze letterlijk: ‘Je vindt de dood en ook nog door een vrouw.’

Het is de tweede keer dat RAST een theaterklassieker naar het Koerdisch vertaald. In 2012 maakte het gezelschap al een Koerdische Hamlet. De taal raakt Toksöz. ‘Het is mijn moedertaal, maar ik kan haar zelf niet spreken. Dat is ontzettend pijnlijk.’ In zijn jeugd gold op de taal een openbaar verbod. Op spreken van het Koerdisch stonden boetes, op het schrijven ervan gevangenisstraf.  De meeste Koerden vergaten hun moedertaal.

Als gevolg van het schrijfverbod ontstonden in Koerdische gebieden de dengbêj, rondtrekkende troubadours die oneindig veel tekst konden onthouden en daarvan urenlange voordrachten gaven. Ook het verhaal van Tosca zal straks deels door een dengbêj -figuur verteld worden. De muziek en zang zijn helemaal nieuw, een mix van Koerdische en Mesopotamische klanken. 

Net als Hamlet zou ook Tosca gemaakt worden in Toksoz’ geboortestad Diyarbakir in Zuidoost-Turkije, waar 90 procent van de inwoners Koerdisch is. De opera zou er ook meerdere avonden in een theater met meer dan 1000 stoelen spelen. Deze zomer werd de Koerdische burgemeester en een deel van het stadsbestuur echter afgezet en was RAST niet meer welkom in het stadstheater. Ook een deel van de financiering viel daarmee weg. De sfeer in de stad is inmiddels zeer gespannen. Sinds het vertrek van het bestuur zijn er dagelijks demonstraties voor het gemeentehuis, die sinds de inval in Syrië met geweld onderdrukt worden.

Met een aangepaste cast en nieuwe muzikanten, die niet gebonden waren aan andere verplichtingen in Diyarbakir, verkaste RAST naar Istanbul. Ze kregen onderdak in een particulier theater, dat leeg stond na een brand. ‘Het is een soort kolenmijn, vol vocht en stank, maar wel veilig.’

Deze week speelt RAST er vier openbare try-outs. Het theater ligt in de kosmopolitische wijk Aksaray, waar ook veel Koerden wonen. Dus het gezelschap verwacht niet al te veel spanningen. Het Koerdisch is inmiddels ook niet meer officieel verboden in Turkije. Al durft de groep niet te veel tamtam te maken. ‘We hebben geen flyers of affiches. Iedereen nodigt elkaar een beetje uit, vooral via whatsapp.’

Volgende week komt het gezelschap naar Nederland, als het lukt met alle visa die op dit moment nog niet helemaal rond zijn. Bang voor confrontaties in Nederland is Toksöz niet. ‘Dat helpt niet.’ Extra veiligheidsmaatregelen worden nog niet genomen. Wel benadrukt de regisseur meermaals dat hij niet aan politiek doet. ‘Ik kan alleen theater maken.’ Hij hoopt vooral op veel publiek, dat komt voor een nieuwe artistieke interpretatie van een theaterklassieker, en gaat genieten van de mooie stemmen en de muziek. ‘Als mensen ons aanklagen, verwijs ik wel naar Puccini en het Italiaans consulaat.’

Tosca van RAST is van 23 oktober tm 11 november in Nederland te zien, voorzien van Nederlandse boventiteling. Foto: repetitie-overleg in Istanbul.