Zintuigelijkheid speelt een grote rol tijdens de tweede editie van Beyond the Black Box. Uiteenlopende werken – op de grens van voorstelling, performance en installatie – vragen om een expliciete lichamelijke overgave van de toeschouwer. Zoals bij The Senders van Stav Yeini en Beyond the buildings, the clouds are a mountain range van Emi Kodama, waar je gevraagd wordt te gaan liggen en je ogen te sluiten, op de met matten bedekte vloer van de zaal of in een hangmat. Currents van Karel Burssens werkt dan wel weer met de gebruikelijke zaalopstelling – en zwarter dan zijn doos kun je het niet krijgen – maar ook bij hem zijn het de sensorische effecten van een intens gebruik van licht en donker, die de werking van de voorstelling c.q. installatie bepalen.

Individueel liggend of en groupe, maar ook op een stoel in het publiek gezeten, word je als toeschouwer uitgenodigd om eens goed je lichaam te voelen en van daaruit een denkbeeldig pad te lopen, een uitstapje te maken. Het is opvallend hoe weinig er nodig is om toeschouwers aan het werk te zetten.

Fijnzinnige verdieping
In Beyond the buildings, the clouds are a mountain range combineert storyteller Emi Kodama een aantal vertrouwde gebaren zoals het voorlezen van een verhaal met een aantal kleine, desoriënterende ingrepen, waardoor een bepaalde droomstaat wordt opgeroepen. Het is een korte maar prachtige ervaring, die ik vanwege spoilerbederf liever niet verder toelicht.

Ook Stav Yeini verwijst in The Senders naar staande praktijken, wat in haar geval een artisteke vorm van wellness oplevert. En ook zij gebruikt een haast geruisloze uitwisseling van kleine gebaren tussen performers en toeschouwers, bestaande uit minieme vormen van aanraking, of zelfs alleen maar de suggestie daarvan.

The Senders roept associaties op met kunstzinnige therapie of meditatie, het belang van ontspannen en rustig leren ademenen in ieder mogelijke situatie, en zelfs de oude regels van de tantra komen om de hoek kijken, in de zin van het uitstellen van resultaat of doel en in plaats daarvan het verdiepen van gevoel. Maar Yeini en haar team weten elke concrete verwijzing naar, en zeker ook de kitch van, spirituele praktijken behendig buiten de deur te houden.

Het gaat in Beyond the buildings, the clouds are a mountain range en The Senders om de fijnzinnigheid van de tactiek of methode, en niet om de grootse impact van het gebaar. De toeschouwer wordt een omgeving geboden, er worden wat paden uitgezet, wat triggers aangezet, maar welke ervaring dat precies op moet leveren, wordt niet gekaderd noch geëxpliciteerd. Er is al helemaal geen conflict, whodunnit, of verhaal. De toeschouwer is zelf protagonist en het gaat om de opbouw en de verdieping van diens ervaring, waarbij desoriëntatie en het bezien of voelen van je eigen kaders voorop komen te staan.

Een mysterieuze lichtbron
Architect en scenograaf Karel Burssens werkte met performer Mario Barrantes Espinoza samen aan Currents, waarin een eenzame figuur een wereld binnenvalt die beheerst wordt door een mysterieuze lichtbron. Zwart in zwart getekend zijn de eerste scènes, die de toeschouwer opnieuw overlaten aan zijn sensorische vermogen. Ingenieus is de langzame aankomst van het lichaam van de toeschouwer, parallel aan dat van de performer. Mario Barrantes Espinoza blijft lang verscholen, bewegend op de grens van licht en donker, van ongrijpbaar zijn en tastbaar worden. Het zijn opnieuw minieme, maar zeer doordachte gebaren die er toe doen.

Jammer genoeg loopt het met Currents enigszins uit de hand en leidt de ‘dialoog tussen mens en machine’ zoals het programma verluidt, na zekere tijd tot enige vermoeidheid vanwege het uitserveren van wat er wel niet allemaal kan met het prachtig bewegende lichtinstrument. Naar het einde toe wordt het allemaal erg vol en haast bombastisch, wanneer ook de muziek van Daniel Brandt uitpakt met pompende minimal music.

Maar door het selectieve gebruik van scènische en choreografische gebaren slagen Burssens en Barrantes Espinoza er zeker in het eerste deel van de voorstelling in om een intense lichamelijkheid en gesitueerdheid in de wereld te suggereren – wat in prachtig contrast staat met de ogenschijnlijke eenvoud van de middelen, een man en een lichtpaal op een verder leeg podium, die langzaam worden onthuld.

Ruimte en tijd worden in de zwart-witomgeving van Currents rekbare, schilderachtige begrippen, waarbij aanwezigheid een existentiële kwaliteit krijgt temidden van de machtige chemie van theaterlicht en donker. Het doet bij momenten aan de dramatiek van Koltès denken en andere nachtelijke eenzaamheid in clair-obscur, maar dan zonder duidelijke dramatische opbouw of dito ontknoping.

Dromen bij volle bewustzijn
Immersie – het simuleren van omgevingen, waarbij een illusie overtuigen moet als realiteit, doordat je je die niet alleen voorstelt, maar er ook fysiek en sensorisch aan deel kunt nemen – en illusie staan op gespannen voet met elkaar. Illusie wordt gebruikt voor die ervaringen waarbij je als toeschouwer of lezer juist de realiteit van het eigen lichaam vergeet. Dat wordt dan ook wel schijn genoemd of valse werkelijkheid.

Het interessante aan deze drie voorstellingen in Beyond the Black Box is hoe zij spelen met het transparant maken van dat proces van voorstellen. Toeschouwers worden bezoekers die dromen bij volle bewustzijn. De voorstellingen gebruiken kleine, concrete gebaren om publiek letterlijk en figuurlijk van zijn plek te bewegen en op weg te sturen, niet naar exotische ficties, maar naar de diepte van de eigen waarneming en ervaring, om te laten zien hoe die zich vormen. Voorbij de zinsbegoocheling levert dat vooral reflectie en zelfbewustzijn op en wordt de vraag gesteld hoe wij zelf bepaalde ervaringen produceren, en in het verlengde daarvan of we misschien ook op een andere manier kunnen aankomen in dat eigen lichaam en de realiteit ervan.

Beyond the Black Box, 5 tm 8 februari in de Brakke Grond, Amsterdam.

Foto: Currents van Karel Burssens