Margot de Jong is op 28 januari na een slopende ziekte overleden. Ze was twintig jaar lang artistiek leider van Theater Totaal, een muziek- en theaterwerkplaats voor artiesten met een verstandelijke beperking. Op haar creatieve camping Charme in Frankrijk kwam menig theatermaker zich in de zomer opladen. 

‘Misschien gaat het eigenlijk om de liefde, de liefde voor de artiesten, de liefde voor de muziek en de liefde voor het theater, waarin we elkaar vinden als artiesten en docenten.’ Toen Margot de Jong gevraagd werd naar de ziel van Theater Totaal kwam ze na lang nadenken hier op uit. Die ziel zat volgens haar in ‘het bekommeren om de artiesten, de nabijheid en al het menselijke wat zich in hen en in mijzelf afspeelt’, schreef ze in 2016 in haar boekje Altijd op je tenen lopen over haar werk bij de muziek- en theaterwerkplaats in Nieuwegein.

Samen met oprichter Jan Lommers maakte De Jong van Theater Totaal een werkplek waar talentvolle muzikanten en acteurs met een verstandelijke beperking hun droom van uitvoerend artiest kunnen waarmaken, als lid van de band Total Loss of als speler in de theatergroep Kraak. Tot 2016 was De Jong er artistiek leider, daarna bleef ze tot het laatste moment haar opvolger Elma ten Boekel ondersteunen.

Langer nog dan bij Theater Totaal was De Jong betrokken bij Charme. Aanvankelijk een buitenlands ‘Kreatief Zomerkamp’ als onderdeel van Buitenkunst, vanaf 1989 een zelfstandige creatieve camping op een prachtig landgoed bij het plaatsje Coullons, 150 kilometer ten zuiden van Parijs.

Samen met haar man Janhenk Odink, en later ook met haar zoon Frank, organiseerde De Jong er ieder jaar vakantieweken voor Nederlandse (en Vlaamse) gezinnen, met voor iedere leeftijdsgroep aparte kunstworkshops. De Jong begeleidde in de beginjaren zelf de jongerengroep, Exces, die in een week samen aan een voorstelling werkte. Later coachte ze vooral het docententeam.

Tientallen Nederlandse acteurs en theatermakers zetten bij Charme hun stappen, speelden try-outs en verzamelden moed om door te gaan. Sommigen bleven in de zomer soms wel zes weken op de camping van De Jong. Het maakt de plek in de woorden van theatermaker Stephanie Hermes ‘het grootste theaterproductiehuis ter wereld’.

Voor actrice Kim van Zeben is Charme al jaren ‘een veilige paradijselijke speeltuin’. Ze kampeerde er op haar elfde voor het eerst met haar ouders, en komt nu al ruim dertig jaar iedere zomer terug. ‘Op Charme kan ik in alle rust volledig zoeken, vliegen en vallen. Het ligt ver weg van de gewone wereld en iedereen is welwillend en niet beoordelend. Als ik wil, kan ik er zo een aantal scènes uitproberen voor de hele camping van 200 man of even voor vier kleuters.’

Er is weinig op het landgoed, maar alles kon en mocht van De Jong. ‘In 1 dag een voorstelling maken met dertig dansers en veertig plastic dinosauruspakken en dat dan filmen van bovenaf? Margot vond dat je altijd overal voor moest gaan’, zegt Van Zeben. ‘Ze had een soort rebelsheid, die zich niet zo snel bij een nee neerlegde.’ ‘Altijd alles ingezet’ stond er ook op haar rouwkaart. Het heeft Van Zeben gevormd. ‘Margot reist eigenlijk in al mijn werk mee, in het vrije en het associatieve, dat je uit niks altijd iets kan maken, ook al zit je vast. Je kan altijd blijven zoeken.’

Net als bij Theater Totaal koesterde De Jong ook op haar camping ‘de nabijheid’ en het ‘menselijke’. ‘Ze kon je heel goed zien’, zegt theatermaker Hanna Timmers die al jaren de hele zomer als docent op Charme werkt. ‘Ze was oprecht nieuwsgierig naar wie je was en vroeg altijd door. Tekenend is dat Margot nooit vroeg: hoe gaat het? Maar altijd hoe gaat het met jou?’

‘Ze kon heel goed zien wat iemand nodig had’, vult Van Zeben aan. ‘Margot keek wat je talenten waren en hoe ze die kon laten groeien. Dat was echt een megakracht van haar. Lesgeven is bijvoorbeeld niets voor mij, dus mocht ik voorbije zomer een tragikomisch vervolgverhaal in het avondtheater improviseren. Iedereen kreeg een plek die voor zowel Charme als zichzelf verrijkend was, dat was Margot. Als iets niet werkt, wat dan wel en dat volledig uitbuiten.’

Onderling contact tussen de gasten stond hoog in het vaandel, zegt Timmers. ‘Meer nog dan het zo goed mogelijk aanleren van een bepaalde kunstvorm, ging het haar om het te onderzoeken en dat samen te doen. Ze hechtte ontzettend veel waarde aan de groepsdynamiek in de kinder- en jongerengroepen. Van haar leerde ik hoe het sociale aspect van je maakproces altijd onderdeel is van dat wat je artistiek beoogt: We lieten jongeren met elkaar en met onbekenden in gesprek gaan door middel van kaartjes bijvoorbeeld, waardoor bijzondere ontmoetingen ontstonden die anders nooit hadden plaats gevonden en basis gaven voor het artistieke werk. Het ging haar niet alleen om dat eindproduct, maar vooral ook om jezelf tegenkomen, de ander tegenkomen en samen aan iets werken dat groter is dan jezelf.’

Timmers nam de werkwijze mee naar haar werk in Nederland. ‘Hoe ik werk, hoe ik ontmoetingen vormgeef tijdens maakprocessen, is direct gerelateerd aan wat ik op Charme van Margot geleerd heb. Zowel de ITA-juniorproductie XXX jr. met Amsterdamse jongeren als onze theatrale radioshow Radio van Deyssel die ik bij Frascati maak ontstonden vanuit dat soort ontmoetingen. En de lol blijven zien van de mogelijkheid: je hebt een groep jongeren (of een wijk of twee acteurs of wat dan ook) voor je neus, je hebt wat tijd en wat ga je dan doen? Dat is Margot ten voeten uit: overal de volle mogelijkheid van zien en dat helemaal uitkleden, onderzoeken en voluit aangaan. En dat het dan alsnog mag mislukken. En dat je je dan moet verhouden tot het ongewenste, en dat dat ook zo belangrijk in het leven is, want niet alles loopt zoals je wil. Ook bij haar niet.’

In september 2014 werd bij De Jong darmkanker geconstateerd. Na enkele operaties en vele chemokuren, bleek de ziekte zich in juni 2019 te hebben verergerd. Ze besloot daarop niet meer te kiezen voor (zwaardere) chemo, maar te stoppen met de behandelingen. Met het doel nog eenmaal te pieken in het zomerseizoen – wat lukte: het werd een prachtige dierbare zomer voor haar, haar familie en het team van Charme. De afscheidsceremonie was afgelopen maandag in De Gelderlandfabriek in haar winterwoonplaats Culemborg.

Foto: Theater Totaal