‘Wovon man nicht sprechen kann, darüber muß man schweigen.’ Dit bekende citaat van taalfilosoof Ludwig Wittgenstein vormt het uitgangspunt van de wandelvoorstelling door een park met visuele performances. Een wandeling waarop – heel opvallend – gezwegen werd door het publiek, ook als men zich verplaatste van de ene plek naar de andere. Vijf kwartier een publiek laten zwijgen en laten denken over zwijgen, je moet het maar kunnen.

Lieke Benders is een theatermaakster die het heeft voor trajecten op locatie. Denken we maar aan het intrigerende Gluren waarin we door een wijk of dorp wandelen en waar we in gebouwen en huiskamers verhalen horen en dingen zien van de bewoners. Nu is ze bezig met een project STIL. Vier jaar lang staan zij en haar team vanuit het Klooster Wittem stil bij stilte. Wat betekent stilte in deze steeds lawaaierige wereld om ons heen?

Het eerste themajaar over stilte en de natuur mondde uit in een expositie in een groot leeg pand. Nu wordt gefocust op de stilte van het zwijgen. De confrontatie daarmee gebeurt in een ‘beeldentuin’. Als plek is gekozen voor de achtertuin van Superstudios in Heerlen, een voormalig retraitehuis van architect Frits Peutz uit de jaren dertig, in modernistische stijl. Ook Ludwig Wittgenstein dacht en werkte in die tijd. Hij moest niet veel hebben van de moderne beeldende kunst van toen, maar wel van de modernistische architectuur, die – zoals hij met taal deed – de materie zelf als onderwerp nam.

En zo pakken ook Lieke Benders en Hoge Fronten de materie van het zwijgen in spraakstilte aan. Bij het invallen van het donker trekken we in groep eerst langs een paneel met het citaat van Wittgenstein en met andere wijsheden. ‘Stilte vertelt geen leugens.’ ‘Stilte misleidt niet.’ Drie vrouwen leiden ons individueel naar een rotonde met luidsprekers. De lichten floepen aan, uit de luidsprekers klinken menselijke stemmen, om dan plots in zachte en iele klanken te veranderen. Iedereen zwijgt, in stilte worden we ook nu weer een voor een geleid doorheen een klein helder verlicht gebouwtje naar een plek waar vragen over babbelen en zwijgen worden geprojecteerd op de bomen. Wanneer was je het laatst sprakeloos?

Ik bedenk dat deze performance/wandeling perfect zou staan in Insel Hombroich bij Düsseldorf, een groots moeraseiland waar kunsten uit alle tijden samen gaan met de natuur. Een heerlijke plek van serene en sacrale stilte, in de gebouwen, in de omliggende tuinen met beelden. Er is daar een gebouw met ronde hoogoplopende ramen, een lege ruimte die de stilte als het ware verrassend laat daveren. Een ruimte die met deze stiltewandeling mooi zou harmoniëren.

Wat verderop worden we ook weer een voor een naar veldbedjes geleid. Ze bieden een mooi zicht op de hoge kruinen van de bomen. Een zacht zwiepen en een beetje miezelregen maken de beleving nog intenser. Opvallend is wel dat je het in onze streken niet meer echt stil krijgt, in de verte hoor je de sirenes van een ambulance, vlak naast het park knettert een brommer, in de lucht bromt een vliegtuig. Wat lichtbewegingen over de stammen en de klankband met opgenomen natuurgeluiden versterken het geruis der bladeren. De soundscape had voor mij nog minimaler en minimalistischer mogen zijn om het genot te verhogen.

Maar goed, langzaam staan we op en trekken we over een pad met videobeelden naar een podium, helemaal wit en met een wand vol witte zakjes. Het lijkt wel een uitvergroot werk van Jan Schoonhoven. Ook nu duurt het weer een tijd voordat iedereen een zakje heeft aangereikt gekregen. Dat langzaamaan doen, dat wachten in stilte, dat sacrale handelen, dat alles draagt bij tot de rituele beleving. Hoe zwaar weegt het zwijgen, de leegte van woorden? Individuele tafeltjes en stoeltjes onder lampjes vormen een indrukwekkende plek om ons zwijgen te wegen. Daarna verzamelen we rond statafels met bordjes ‘verboden te praten’. We leveren onze zakjes in, en krijgen spraakwater uitgeschonken. De bordjes verdwijnen, ik wil blijven zwijgen.

Indrukwekkend en ook plezierig om te ervaren was deze wandeling in stilte die je confronteerde met je eigen zwijgen. Lieke Benders, haar team, De Nieuwe Collectie, Arjen Klerkx (video) hebben met dit deel van hun project zeer esthetisch en strak modernistisch vorm gegeven aan de stilte als de menselijke spraak wegvalt. De bedoeling is dat alle deelprojecten in 2020 samengroeien tot één groot reizend museum. Deze STIL.de beeldentuin belooft heel veel. Probeer in ieder geval deze week nog dit voorproefje mee te maken.

Foto: Bjorn Frins