Zevenhonderd, grotendeels heel jonge mensen in een oude slaaptrein met even zoveel couchettes en nog meer verwarring over wat er in drie dagen met de Europe Endless Express zou gaan gebeuren. Wat was het reisdoel? De route? Wat zou er te zien, te horen en, ook belangrijk, te eten en te drinken zijn? Was dit een gezellig reisje, een stukje Europa-building, een rijdend theaterfestival of een levende brok nostalgie naar de toekomst?

Na drie dagen door Europa te hebben gezworven met de trein van Europe Endless Express is de verwarring nog even groot, maar van karakter veranderd. Ik denk dat iedereen met evenveel enthousiasme een heel verschillende reis kan hebben beleefd, afhankelijk van leeftijd, interesse, toeval en achtergrond.

Je kon het beleven als drie dagen bier drinken, dansen, popmuziek, niet gaan slapen en af en toe iets opvangen over Europa en cultuur. Was het gezamenlijke zingen primitief of hoogstaand ironisch? Weet ik niet. Het was drie dagen jezelf door massa’s mensen wurmen in een trein. Je vroeg je soms af of iets kunst was of suffigheid. Achteraf bleek het allemaal perfect georganiseerd. Er was heel veel muziek, sporadische toneelvoorstellingen, lekker eten, doorlopende films en elke dag fraaie dagafsluitingen van dominee Gremdaat (Paul Haenen). En we werden de hele reis begeleid door lieftallige revisoren, eentje per treinwagon, jonge actrices, net van de toneelschool, gekleed in fraai ontworpen uniformen, die ook prachtig a capella bleken te kunnen zingen.

Maar het was ook een unieke, avontuurlijke verrassingsreis kriskras door Midden-Europa, waarvan zelfs de organisatoren de route niet kenden, omdat die ook tijdens de reis nog kon worden gewijzigd. Zo verbood Brussel vanwege veiligheidsoverwegingen dat de stad werd aangedaan en moest de trein op het laatste moment uitwijken naar Keulen. Veel grote steden, zoals Berlijn, Wenen en Frankfurt, werden in de nacht of overdag onzichtbaar gepasseerd. Maar als je geluk had, en dat had ik, ik geloof als enige, had je om zes uur ’s ochtends een uniek uitzicht over de Elbe in Dresden. We wandelen vrolijk achter aardige jonge meisjes aan door Bratislava, Keulen en Praag, waar wij in het modernistische Archatheater vrolijke hoempa-rock-folkmuziek horen van een Allstar Refjúdží Band en naar het verhaal luisteren van de ‘guerrillakunstenaars’ van het collectief Ztohoven, die vertellen hoe ze de Tsjechische vlag op de presidentiële Burcht hadden vervangen door een rode onderbroek, wat nu volgens hen symbool is geworden voor de anarchistische oppositie in Tsjechië.

’s Avonds, in Bratislava, het verste punt van onze reis, het slaperige hoofdstadje van Slowakije, wordt het verkeer voor ons, zevenhonderd treinreizigers, stilgelegd. Maar we zijn daar dan ook precies op 1 juli, als Slowakije het voorzitterschap van de Europese Unie van Nederland heeft overgenomen, en we brengen een foeilelijk kunstwerk mee, een vriendelijke ambtsketen (met: Europe by People er op) en voor zover ik weet niet de voorzittershamer van Rutte. Het wordt, in de kortgeleden gerenoveerde markthal, onverwacht van eindpunt ook een van de hoogtepunten van de reis, vooral door actrice, diplomate en politica Magdaléna Vášásyová, die zelfs voor dit kunstwerk een mooi plaatsje weet en die ons vanaf het podium bedankt voor onze komst, in de week nadat Engeland met z’n Brexit en z’n Polenhaat de mensen uit Centraal-Europa een behoorlijke klap heeft bezorgd en op de dag dat in Oostenrijk de rechter heeft bepaald dat de tweede ronde van de presidentiële verkiezingen over moet worden gedaan, waardoor heel goed de rechts-populistische FPÖ-er Norbert Hofer alsnog aan de macht kan komen, ook al geen liefhebber van de komst van buitenlanders. Vášásyová zegt dat zij de komst van zevenhonderd, grotendeels heel jonge, Nederlanders naar Bratislava beschouwt als een hartelijk gebaar naar Slowakije en Centraal-Europa. Ontroerend dat door haar woorden ons plezierreisje plotseling een veel diepere betekenis krijgt.

Toch was die andere betekenislaag ook in de trein al aanwezig, in het door Eye verzorgde filmprogramma en in een voor De Balie uitgeruimde treinwagon waar serieuze lezingen werden gehouden. Zo werd bijvoorbeeld de Poolse journalist Konstany Gebert uitgebreid geïnterviewd door De Balie-directeur Yoeri Albrecht, over zijn rol bij de overgang naar de democratie van Polen in 1989. Gebert praatte met ironisch mededogen over zijn voormalige communistische tegenstanders (‘Die arme commandant van de politie van Warschau; eerst zat hij zeven jaar achter mij aan en toen moest hij meemaken hoe ik hem achterna zat, omdat ik hem wilde interviewen.’) En hij sprak met zowel verontwaardiging als begrip over degenen in Centraal-Europa die zich doodsbenauwd vast proberen te klampen aan wat ze hebben en die daarom mordicus tegen buitenlanders zijn. Maar, helaas voor hen: ‘Er is geen sprake van een vluchtelingen-crisis, het is een nieuwe situatie waar we allemaal aan zullen moeten wennen.’

En het toneel? Er was kwantitatief niet zo heel veel toneel. De mensen van Wunderbaum hadden al een voor een groot deel aan hen gewijd Holland Festival achter de rug en beperkten zich nu grotendeels tot uitgelaten presentaties van de muziek van anderen. Vincent Rietveld en Ward Weemhoff van De Warme Winkel vervlochten al de eerste avond, afgewisseld door de jazz van Yuri Honig en zijn band, twee authentieke monologen uit Hongarije. Een daarvan is het verhaal van een Hongaarse grenswacht die toezag en niet ingreep toen onder zijn ogen in 1989 door de Oost-Duitse vluchtelingen naar het Westen feitelijk de Berlijnse Muur werd doorbroken. Het andere verhaal is van een burgemeester van een grensgemeente tussen Hongarije en Servië die anno 2016 moet toezien hoe er nu weer een muur wordt gebouwd, nu aan de andere kant van het land en nu juist weer tegen vluchtelingen naar het Westen. Een eenvoudig vertelde, maar heel bittere tegenstelling.

Voor mij was de grootste theatrale verrassing van de reis Rheingold van De Warme Winkel, dat in een leeggeruimde treinwagon over de hele lengte werd gespeeld door vier jonge, Vlaamse acteurs en actrices: Lukas de Wolf, Verona Verbakel, Jonas De Vuyst en Lauranne Paulissen, leerlingen uit Antwerpen van Ward Weemhoff. We reden door een soortgelijk rivierdal als waar de opening van Wagners beroemde en beruchte tetralogie Der Ring des Nibelungen speelt. De Rijndochters suggereerden hier niet met zijden doeken, maar met robuuste dekens de golven en het zwemmen en slepen door het water. Het vervolg van de cyclus werd niet zozeer gespeeld maar verteld, en vooral: geïnterpreteerd. Een tiental interpretaties kwam voorbij, zoals een helder uitgelegde antikapitalistische interpretatie van de Ring, een zeer toepasselijke pro-Europese analyse (hoe houden we Europa bij elkaar als alle goden ten onder gaan?), een heel persoonlijke, vanuit de liefdesdriehoek Friedrich Nietzsche-Cosima-Richard Wagner en een muzikale, waarbij zoals soms gebruikelijk dwars door de muziek heen werd gepraat. We zagen ook de smartelijke dood van Wagner en kregen bijna medelijden met hem als Cosima weer eens kwaad op hem wordt en hem wellicht op die manier een fatale hartaanval bezorgt. Heel knap zoals een scène wordt opgebouwd vanuit iets dat heel individueel en persoonlijk lijkt, maar dan over bijvoorbeeld de miskende kunstenaar Hitler en dus over de geschiedenis van Europa blijkt te gaan. Wagners muziek blijft op de achtergrond, de interpretaties gaan alle kanten uit, maar door hun prachtige, genuanceerde spel houden de jonge acteurs het toch allemaal schitterend bij elkaar. Mooi is ook dat het stuk begint met drie verleidelijke Rijndochters, belaagd door afstotelijke dwergen en reuzen, en eindigt met twee blote jongens en twee aangeklede meisjes. Het verglijdende landschap buiten maakte de voorstelling helemaal af. Toch denk ik dat deze intelligente en geestige Europera ook een mooie toekomst kan hebben in theaters en zeker op festivals.

Rheingold – De Warme Winkel, foto: Kiki Amsberg