Een landschap van metalen lianen die je op uitnodiging virtueel opzij mag duwen. Een virtueel Escher-bouwwerk en een driedimensionale Möbius-ring waar je doorheen kunt lopen. Zes etherisch zingende vrouwelijke avatars die je meevoeren. Een lift die je omhoogvoert, terwijl je natuurlijk met beide benen op de grond van de Eduard Flipse Zaal staat. Net echt, juist ook doordat je op de koptelefoon bijgeluiden hoort, alsof de lift een beetje rammelt. Even later vragen de avatars je te gaan zitten, op een wolk van veelkleurig sterrenstof, die je weer terugvoert naar de aarde.

Als onderdeel van de Immersive Tech Week is nu in De Doelen in Rotterdam From Dust te zien, na Eight de tweede virtualreality-opera van componist Michel van der Aa.

De virtuele wereld fascineert Van der Aa al jaren. Zijn opera Upload uit 2021 ging over de mogelijkheid om onszelf in de nabije toekomst digitaal op te slaan in de cloud en zo misschien wel voor eeuwig als data door te leven. In het verhaal verloren een vader en een dochter elkaar door een softwarefout. De zangers zongen eerst ‘echt’ op het podium, tot de vader zich ‘uploadde’ en we hem verder per film zagen.

In zijn volgende opera, The Book of Water (2022), waren een dochter en een vader elkaar al als het ware kwijtgeraakt toen de vader vereenzaamde en dementeerde. Vader, een acteur met een zwijgende rol, en dochter, een zangeres, zagen we in een film, op het podium speelde een jongere acteur de jongere zelf van de vader. De productie kreeg door het lot een extra wrang realiteitsgehalte doordat de acteur die de vader speelde tijdens het maken van de film een beroerte kreeg. De verwarring die we zagen in de rol van de oude man was echt. Gelukkig kwam de acteur er al snel weer bovenop en verscheen hij na de première op het toneel, wat een extra hoofdstuk toevoegde aan Van der Aa’s onderzoek naar de scheidslijn tussen verbeelding en realiteit.

In From Dust probeer Van der Aa het publiek zelf mede protagonist te maken in de voorstelling. Zij het een-voor-een, want volgens de huidige stand van de techniek kan er maar één iemand tegelijk door de VR-bril kijken waardoorheen we de voorstelling zien.

From Dust is een virtuele reis door verschillende ruimten en landschappen. We worden daarbij virtueel omgeven door de zes zangeressen van het ensemble Sjaella. Ze reageren min of meer interactief op de toeschouwer, en leiden die binnen een vastgesteld tijdsbestek van 24 minuten door de wereld die Van der Aa ons voortovert.

Het woord voortoveren is wel op zijn plaats, zodra we de VR-bril opzetten, lopen we een wondere wereld in. De ‘dust’ in de titel lijkt grotendeels te bestaan uit sterrenstof. ‘Stof zijt gij en tot stof zult gij wederkeren’, zegt het Bijbelboek Genesis. Overal ontstaan sterrenwolken. Je kunt die zelf genereren door je armen en handen uit te steken, en anders doen de zangeressen het wel voor je.

Om aan te geven waar je ongeveer moet lopen zijn er virtuele leuningen aangebracht. Die voorkomen bovendien – zoals me bij VR weleens overkomt – dat je je evenwicht kwijtraakt als je boven peilloze diepten lijkt te bewegen. Als je die leuning ‘aanraakt’, spat die met een lief knalletje uit elkaar in allemaal kristalletjes, om zich daarna weer te herstellen. Overigens loopt er in de fysieke werkelijkheid met de bezoeker constant een begeleider mee die kan assisteren bij problemen, als een fysieke avatar.

Spectaculair is die genoemde lift. Juist doordat je in de soundtrack een beetje gerammel lijkt te horen wordt die sensatie van het opstijgen versterkt. De lift oogt ook niet modern, gemaakt van grauwe bakstenen en metaal, in de stijl van illustraties uit oude sprookjesboeken, alsof je het knibbelknabbelknuisje-huisje van Hans en Grietje zou kunnen aanraken; terwijl als je dat doet je hand in de virtuele wand van de lift verdwijnt.

Boven aangeland, wringen we ons, begeleid door de avatars, eerst door een virtueel woud van metalige lianen, en belanden vervolgens in de bovenverdieping van een prachtige uitkijktoren. En dan volgt nog weer zo’n knap staaltje VR-techniek. Er zijn verschillende compartimenten, met elkaar verbonden door tunnels die zijn geconstrueerd als een ring van Möbius. Dus je loopt door ruimten die op zijn Eschers ‘onmogelijk’ op elkaar aansluiten, maar waar je in Van der Aa’s universum natuurlijk toch doorheen kunt lopen, intussen van allerlei duizelingwekkende uitzichten genietend.

De avatars (of zijn het sirenen?) leiden je op zeker moment naar rustiger oorden met wolken en regenboogkleurige sterretjes. Ik moet even denken aan Psalm 23: ‘Hij laat mij rusten in groene weiden en voert mij naar vredig water, en leidt mij langs veilige paden.’ Éen van de zangeressen nodigt mij uit om net als zij op zo’n wolk te gaan zitten, en zwevend reizen we terug naar de aarde, en naar het einde van de voorstelling.

De muziek is natuurlijk weer van een bijna onwerkelijke schoonheid. Van der Aa schrijft etherisch voor vrouwenstemmen. In Upload was dat nog een duet met een mannelijke zangstem, in The Book of Water was er één eenzame sopraan, nu zingen er zes.

Het kan zijn dat het feit dat je zo’n VR-voorstelling in je eentje meemaakt een behoefte schept om achteraf ervaringen te delen met anderen. Na afloop van mijn bezoek werden indrukken uitgewisseld en werd er ook gesproken over de mogelijkheden van VR.

Terwijl deze voorstelling echt ‘state of the art’ is, is het ook spannend om je te realiseren dat dit nog maar het begin is. Een mede-deelnemer vertelde dat er in Japan al psycho-medische toepassingen zijn van VR bij bedlegerige personen, die dankzij de techniek virtueel aan de wandel en misschien zelfs weer aan het werk kunnen gaan, denkbeeldig of reëel. Kleinkinderen kunnen virtueel op bezoek gaan bij hun grootouders. Dystopisch. Maar misschien heeft de toekomstige mens hier genoeg aan. De mobiele telefoons en de sociale media hebben ons immers al een eind deze richting in gebracht.

VR gezamenlijk ondergaan zou mogelijk kunnen worden. Misschien wordt verdergaande neurologische beïnvloeding mogelijk, middels nog geraffineerdere trompe–l’œil-effecten, maar ook via elektroden die van buitenaf hersengolven beïnvloeden, of zelfs ín de hersenen kunnen worden geplaatst? Misschien moet Van der Aa Elon Musk maar eens uitnodigen, misschien gaat die zich dan op minder bedreigende zaken richten. En wat zou Steve Jobs van From Dust gevonden hebben?

Foto: Stills