Untangling Trauma is een indrukwekkend project dat kunst en wetenschap samenbrengt. Frascati Producties, programmamaker Mara van Nes en GZ-psycholoog Jetske Heemstra (Nationaal Psychotrauma Centrum ARQ) hebben vier theatermakers gekoppeld aan therapeuten om de complexe facetten van trauma op innovatieve manieren te onderzoeken. Door kunst en wetenschap te verbinden, ontstaat een dieper begrip van trauma en hoe dit wordt verwerkt.
Het decor is minimalistisch, waardoor de aandacht volledig uitgaat naar de performances. Twee grote houten spoelen met touw domineren het podium. Eén van de spoelen staat op een ronddraaiend plateau waar het touw in de spoel draait, een treffende metafoor voor het ontrafelen van trauma: een proces dat eindeloos lijkt, maar ook nieuwe inzichten kan bieden.
De voorstelling opent met een korte introductie door Mara van Nes en Jetske Heemstra, waarin zij de relatie tussen kunst en wetenschap belichten. Ze staan symbolisch met hun rug naar elkaar toe, wat de spanning tussen deze twee werelden representeert. Kunst maakt trauma zichtbaar en confronterend, terwijl in de psychologie juist wordt gewerkt aan heling in een veilige en intieme setting. Dit roept de vraag op of theater dezelfde kwetsbaarheid kan oproepen zonder de veiligheid van een therapieruimte te verliezen.
Elke theatermaker benadert het thema trauma op een unieke manier. Verhalenverteller Başak Layiç gebruikt storytelling, muziek en licht om intergenerationeel trauma te verkennen. Ze maakt haar paniekaanval zichtbaar, iets wat ze zegt te hebben geërfd van haar oma. Terwijl Layiç steeds dichter naar het licht loopt, wordt haar schaduw groter, een symbool voor haar groeiende angsten. De bonkende geluiden staan voor de hartkloppingen die ze ervaart. ‘It will pass, I’m safe’, herhaalt ze om zichzelf gerust te stellen.
Performer en martial artist Merel Severs betrekt het publiek op indringende wijze bij haar performance door een interactief spel. Ze stelt vragen waarbij toeschouwers worden gevraagd op te staan als het antwoord op hen van toepassing is. De vragen beginnen onschuldig, zoals: ‘Wie is er vanavond aanwezig bij Untangling Trauma?’, maar worden steeds persoonlijker. Het spel maakt pijnlijk duidelijk hoe alomtegenwoordig trauma is. Wat vooral opvalt, is dat het voornamelijk vrouwen zijn die opstaan bij de kwetsbaardere vragen. Deze kwetsbaarheid creëert echter ook een krachtig gevoel van verbondenheid in de zaal.
In het tweede deel van haar performance voert Severs een helend ritueel uit waarin ze traumapijn visualiseert. Haar naakte lichaam fungeert als canvas, terwijl vijf vrijwilligers oplichtende gel op haar huid aanbrengen. Terwijl ze dit doen, spreken ze liefdevolle woorden uit aan hun jongere zelf. De intensiteit van dit moment raakt zowel de vrijwilligers als het publiek diep. De kwetsbaarheid van Severs en de deelnemers toont dat er kracht zit in het delen van pijn, en het ritueel benadrukt de mogelijkheid van heling door verbinding.
Theater- en filmregisseur Tea Tupajić voert samen met twee therapeuten van ARQ een ritueel uit dat fysieke en spirituele elementen combineert. Met een cirkel van kerstlampjes, stenen en bloemen creëert ze een heilige ruimte, waarin pijn en overwinning onlosmakelijk verbonden worden. Het ritueel is ontstaan uit het idee dat woorden niet altijd toereikend zijn in het verwerken van trauma.
Rapper en performer Jelle Huizinga beeldt avoidance (vermijding) uit via harde, constante geluiden die ongemak en onrust opwekken, passend bij de ervaring wanneer trauma wordt ontvlucht. In een punkrocknummer zingt hij: ‘I’m a thrill seeker‘, om te benadrukken dat het zoeken naar afleiding een continu proces is om traumapijn uit de weg te gaan.
De afwisseling tussen performances en gesprekken geeft de avond een dynamisch karakter, waarbij emotie en reflectie hand in hand gaan. Naast de artistieke bijdragen, zijn er lezingen en panelgesprekken die de theoretische kant van trauma belichten. Bart Nauta, historicus gespecialiseerd in trauma, bespreekt de ontwikkeling van het begrip trauma door de tijd. Hij legt uit dat het begrip vroeger niet bestond omdat er geen taal voor was. Tegenwoordig lijdt het echter aan inflatie door overmatig gebruik. Zoals hij treffend zegt: ‘If everything is trauma, then it becomes meaningless.’
In een panelgesprek gaan Mara van Nes en Jetske Heemstra in gesprek met ARQ-psychologen Iris Bosscher en Jitske Rullmann. Ze bespreken wat trauma is: een ervaring die niet verwerkt kan worden. Hierin wordt benadrukt dat de sociale omgeving cruciaal is voor herstel. Is er steun en ruimte om vrij te spreken over wat er is gebeurd? Ook maatschappelijk trauma komt aan bod, zoals trauma veroorzaakt door de samenleving of overheid. Dit type trauma is bijzonder lastig te helen omdat het continu aanwezig is; je leeft erin.
Psychotrauma-expert Michel Dückers sluit de avond af met een reflectie op collectieve trauma’s en de rol van optimisme. Hij haalt de beroemde woorden van Immanuel Kant aan: ‘Optimism is a moral duty.’ Volgens Dückers is dit niet alleen een ethisch standpunt, maar ook een feitelijk juiste strategie: zonder optimisme zou de mensheid niet hebben kunnen overleven. Deze visie geeft een krachtige afsluiting aan de avond: kunst en wetenschap bieden ons niet alleen inzicht in trauma, maar ook hoop en de mogelijkheid om betekenis te geven aan moeilijke ervaringen.
Foto’s: Jaap Beyleveld
