Voor hun nieuwe voorstelling Formerly known as liet performancecollectief Urland ChatGPT een script schrijven. Het levert zoals verwacht een miserabel slechte tekst op, maar de waarde van het stuk ligt in wat het collectief ermee doet.

Kunst en AI – het is een strijdperk. Sinds de opkomst van op tekst gebaseerde programma’s als ChatGPT en op beeld gebaseerde software als Midjourney is er veel verzet ontstaan onder schrijvers, ontwerpers en kunstenaars, wiens werk massaal door de AI’s geplagieerd wordt. Daarnaast rijzen er belangrijke vragen over de duurzaamheid van de technologie, die exponentieel meer energie én water verbruikt dan een Google search.

Maar fascinatie vanuit de kunstwereld is er op bepaalde plekken ook. Zo ook bij Urland, wellicht het Nederlandse performancecollectief dat in haar bestaan het meest in een relatie met hedendaagse technologie heeft geïnvesteerd. Na voorstellingen over het begin van het internet, virtual reality en robotica (respectievelijk MS DOS (2014), EXPLORER (2015) en INTERNET OF THINGS (2016), die samen het drieluik De Internet Trilogie vormden) komt het collectief nu met Formerly known as: een voorstelling over, door en met AI. Zoals Thomas Dudkiewicz, Marijn Alexander de Jong en Jimi Zoet aan het begin van de avond uitleggen heeft het collectief ChatGPT een script laten schrijven. Daarnaast hebben ze hun stemmen (en die van enkele andere mensen) in de stemgenerator ElevenLabs ingevoerd, en is de voice-over in de voorstelling dus ook door AI gegenereerd.

Beste lezer, ik had er zo mijn bedenkingen bij. Zoals iedereen die iets van de huidige staat van AI afweet je kan vertellen, is software als ChatGPT goed in het genereren van functionele, informatieve teksten, maar miserabel slecht in literatuur. De software heeft namelijk geen enkel ‘gevoel’ voor subtekst, ellipsen of ‘witte plekken’ – zaken die onontbeerlijk zijn voor een goede theatertekst (of roman, of gedicht, of…). Bovendien komt ChatGPT in het genereren en uitdiepen van ideeën in een literaire context ook niet ver en blijft het vaak in gemeenplaatsen en banale opmerkingen steken.

Precies dat is ook te merken aan de tekst van Formerly known as. Iedere scène van het eerste bedrijf presenteert in feite hetzelfde conflict tussen AI-scepsis en AI-omarming, dat eindeloos wordt herhaald in de meest clichématige en onnatuurlijk klinkende bewoordingen. Alle thematiek wordt letterlijk uitgesproken, waardoor de personages volstrekt eendimensionaal blijven. De verwikkelingen in het tweede en derde bedrijf zorgen soms nog voor enige nieuwe impulsen, maar ook die lijntjes worden uiteindelijk niet bevredigend ingelost.

Gelukkig maakt de manier waarop het collectief vervolgens invulling geeft aan die tekst de voorstelling alsnog de moeite waard. Ondersteund door een dreigende soundscape van Zoet en Tomas Loos, en spannend lichtontwerp van De Jong, maken de performers er een zo kunstmatig mogelijk geheel van. Echt álles voelt nep: de stemmen in voice-over, het dik aangezette fysieke spel, de overdreven geluidseffecten, een natuurlijk de rampzalige tekst.

Omdat er niets aan het geheel serieus te nemen is, schakel je als publiek vanzelf over op een soort metablik. Zo is het interessant dat de (Engelstalige) stemmen van Zoet en De Jong een Amerikaans accent hebben meegekregen, vermoedelijk omdat ElevenLabs een Nederlandse tongval niet kan reproduceren (het Britse accent van Dudkiewicz is ongewijzigd gebleven). Ook het feit dat de AI niet uit de voeten kan met zang of emotionele uitbarstingen levert hilarische momenten op. Daarnaast biedt het geheel inzicht in de kracht en zwaktes van de hedendaagse AI: sterk in plotstructuur, uitermate zwak in de invulling ervan (dialogen, het inlossen van plotlijnen, etc.).

Ook valt de voorstelling aan de rest van het oeuvre van Urland te relateren. Omdat het collectief in verschillende voorstellingen een speelstijl hanteerde die een pastiche van bepaalde genreconventies was (zoals bij voorbeeld in Oktobertragödie, House on Mars en URLAUB) rijst de vraag: in hoeverre is deze tekst zo clichématig omdat een AI-tekst dat nu eenmaal onvermijdelijk is, en in hoeverre komt het omdat de AI gevraagd is specifiek een voorstelling van en voor Urland te genereren?

Aan de dubieuzere kant van het spectrum roept de voorstelling óók vragen op. Behalve de stemmen van Dudkiewicz, De Jong en Zoet worden er ook AI-versies van stemmen van enkele bekende mensen gebruikt – en bij navraag blijkt dat er geen toestemming aan die mensen (of hun nabestaanden) is gevraagd. Vooral in het geval van de iconische, overleden Nederlandse acteur die de vertellersrol op zich neemt is dat bezwaarlijk, alsof hij uit zijn graf is getrokken en voor het plezier van het Urland-publiek nog even een macaber kunstje moet doen.

Door dit soort overwegingen op te roepen, én vanwege de uitgestreken manier waarop het collectief deze belachelijke tekst neerzet, wordt Formerly known as alsnog een boeiende theateravond.

Foto’s: Julian Maiwald