In Suriname worden ze marrons genoemd, in Guyana maroons, in Spaanstalige landen zoals Cuba cimarrónes en in Brazilië heten ze quilombos. Het zijn namen voor mensen van Afrikaanse afkomst die zichzelf hebben vrijgemaakt tijdens de slavernij. De spreiding van het begrip laat zien dat overal waar tot slaaf gemaakte Afrikanen door de mensenhandel terecht kwamen, er ook sprake was van substantieel verzet. De Braziliaanse performer Clayton Nascimento eert in zijn solo Macacos, te zien tijdens het Holland Festival, hun moed en doorzettingsvermogen. Hij herschrijft daarmee de geschiedenisboeken waarin dat verzet stelselmatig is weggemoffeld.

Nascimento is een fantastisch performer. Met dans, mime en toneelspel slaagt hij erin op de planken alles op te roepen wat hij voor zijn betoog nodig heeft. In een razend tempo en met bliksemsnelle overgangen schetst hij mensen en situaties. Het volledige toneel wordt gebruikt. Hij richt zich tot de zaal, maar ook tot de spotlichten die op elke hoek staan opgesteld, tolt om zijn as, rent kriskras, voert schijngevechten met zichzelf uit. In het eerste deel van de voorstelling staat hij bijna nooit helemaal stil.

Nascimento staat hiermee in een respectabele traditie van virtuoze soloperformances met wortels in het volkstoneel, waar verhalen, anekdotes, personages en situaties met een expliciete politieke lading gul over het publiek worden uitgestrooid. Het centrale thema in Macacos is de manier waarop de Braziliaanse machthebbers toen en nu omgaan met de etnisch zeer diverse bevolking, waarvan ruim de helft afstamt van de miljoenen verscheepte Afrikanen tijdens de slavernij. Nascimento toont aan hoe er een directe lijn loopt vanaf de vroege kolonisators, via de slavenhandel en de periode van onafhankelijkheid tot en met de dag van vandaag: iedere 23 minuten wordt er een gekleurde Braziliaan gedood.

Zijn vertelling werkt toe naar hét symbool voor deze gewelddadige onderdrukking: de dood van de negenjarige Eduardo de Jesus in 2015. Hij werd voor zijn huis door een politiekogel gedood, waar zijn moeder hem vond op de stoep. Op driekwart van de voorstelling laat de performer de boventitels uitzetten en richt zich direct tot het publiek. Vanaf dat moment hanteert hij een expliciete toon en beschrijft hij de geschiedenis van zijn land niet vanuit het perspectief van de machthebbers maar die van de onderdrukten. Het publiek krijgt daarbij een actieve rol door de inzet van een quiz naar het true or false-model.

Dan blijkt dat Brazilië zo ongeveer door alle koloniale Europese mogendheden in het verleden geclaimd is. Ook corrigeert hij bijvoorbeeld het verhaal over de afschaffing van de slavernij in Brazilië door toedoen van een Portugees prinsesje: het was een eenvoudige vissersman die nee zei tegen de koloniale machthebbers en aldus het startschot gaf voor de afschaffing. Zo belanden we van een aantrekkelijke performance door een briljant performer abrupt in een college Braziliaanse geschiedenis en komen we terecht in een conversatie over het pijnlijke hier en nu van het hedendaags racisme.

In dit tweede deel van de performance sluit hij aan bij een andere, maar eveneens verwante theatertraditie: die van het forumtheater van zijn landgenoot Agosto Boal, die in zijn theatervorm het publiek activeert om een directe bijdrage te leveren, positie te kiezen, uitspraken te doen. In Europa is deze vorm van theater minder van invloed op de praktijk dan in Zuid-Amerika en West-Afrika, waar verschillende tradities hiervan tot bloei zijn gekomen.

Het Holland Festival en artistic associate Jatahy laten zo zien dat er een continuüm is in de politieke performance, waar virtuoos acteurschap aangewend wordt om nodige verhalen te vertellen en vooral: tot actie aan te zetten. Theater kan een wapen zijn in de strijd tegen racisme. Het kameraadschappelijk verbond tussen de moeder van de doodgeschoten jongen en de performer besluit deze Macacos, een voorstelling die op internationale tournee is en zo wereldwijd aandacht vraagt voor de stelselmatige onderdrukking door reactionaire regimes.

Macacos heeft impact voorbij de esthetica en het is ontroerend om mee te maken hoe de moeder van de gedode jongen het vreedzaamste wapen omklemt dat er misschien wel bestaat: theater.

 Foto: Julieta Bacchin