Zouden ze het nog weten, vroeg de Surinaamse schrijver Cynthia McLeod (1936) zich af, ‘die Hollandse kindertjes van toen, die nu allang grote mannen en vrouwen zijn’. Aan het eind van Meer dan bauxiet leest theatermaker Emma Lesuis een fragment van haar voor: ‘Die eerste warme pyjama van na de oorlog, dat eerste stukje heel ondergoed! Zouden ze nog weten dat die uit Suriname kwamen?’ En dan, heel belangrijk: ‘Ik weet het nog en ik denk dat alle Surinamers van mijn leeftijd en ouder het ook nog weten.’

‘Wat weten júllie over de periode van de Tweede Wereldoorlog in Suriname?’ Dat vroeg Lesuis aan haar ouders en dat vraagt ze nu aan het Oerolpubliek dat zich op zaterdagochtend heeft verzameld voor de première van Meer dan bauxiet. ‘Niks’, roept het halve publiek in koor. Oké, behalve dan bauxiet, dat door de Amerikanen grootschalig werd gewonnen en geëxporteerd voor de wapenindustrie. Maar er is meer te vertellen dan bauxiet.

Van een vriend van haar ouders, de Surinaamse fotograaf en filmmaker Wim van der Ziel, erfde Lesuis uren aan filmmateriaal met dagelijkse beelden uit Suriname tijdens en rondom de Tweede Wereldoorlog. Haar Surinaamse grootvader vocht in de oorlog, maar haar ouders kunnen er weinig over vertellen. Dus moet ze het zelf doen. Ze dook in archiefmateriaal, en met haar dramaturg Tolin Alexander ging ze naar Suriname en sprak aldaar met mensen over de oorlogsperiode.

En nu staat ze op het podium in een schuur op Terschelling en doet verslag van haar bevindingen, in een intieme theatervoorstelling op het snijvlak van storytelling, muziektheater en documentaire. Lesuis wordt op de speelvloer bijgestaan door zanger Mushroom Mosis en gitarist Rory Ronde, die net als zij Surinaamse roots hebben en daar op het podium door haar over worden bevraagd. Maar ze kijkt in een korte terzijde, die nog wel verder had kunnen uitgewerkt, ook naar zichzelf: wie mag wat vertellen, vraagt ze zich af, ‘hoe Surinaams ben ik eigenlijk?’ En moeten deze verhalen niet verteld worden door de mensen die daar wonen?

Ze bezocht onder meer de Jodensavanne, waar eind zeventiende eeuw uit Europa gevluchte Joden plantages aanlegden en tot slaaf gemaakten hielden. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd het kamp gebruikt om vermeende NSB’ers te interneren. Tegelijkertijd werden Joodse vluchtelingen uit Nederland achter het prikkeldraad gezet. In Europa werd gevochten tegen het fascisme, maar in de koloniën kon men een racistisch regime handhaven.

Met verhalen, getuigenissen, archiefbeelden, tori’s en prachtige, gloedvolle muziek zet Meer dan bauxiet onderbelichte, verzwegen en onvertelde verhalen van ons oorlogsverleden in het licht. Lesuis is een krachtige storyteller, die alert op de zaal reageert (als er wordt gelachen om de achternaam van haar bet-bet-overgrootmoeder Zaïre Deimveld, een omdraaiing van ‘veldmeid’, knikt ze meteen: ‘Funny, but actually…’). Ze neemt de toeschouwer vurig en liefdevol mee in het verhaal én het belang ervan.

Veel Surinamers toonden zich tijdens de oorlog loyaal naar Nederland (temeer omdat hen na de overwinning autonomie beloofd werd – die ze niet kregen), maar bleven veelal gedesillusioneerd achter. Alhoewel, één ding namen ze mee uit de oorlogstijd, stelt Lesuis: eigenwaarde.

Nederlanders weten van het bauxiet, maar weten ze welke bijdrage Suriname aan de overwinning heeft geleverd? De 38 duizend gulden aan donaties aan het Spitfire-fonds? De 200 Surinaamse vrouwen die zich naar het moederland snelden om in de verpleging te werken? Weten ze dat er breiclubjes in Suriname werden opgericht om de berooide Nederlanders warm te houden? En dat veel jonge mannen, waaronder Lesuis’ opa, onder het motto ‘Teken, en zie de wereld’ ook de strijd introkken?

Halverwege de voorstelling sommen de twee muzikanten de namen van de gesneuvelde Surinamers op, een indrukwekkend moment. Want het is van belang hun verhalen te vertellen, hun namen te noemen en dat te blijven doen. Meer dan bauxiet is een indringend, belangrijk theaterwerk dat de hiaten in het collectieve (oorlogs)geheugen van Nederland weer wat opvult.

Foto: Geert Snoeijer