Plaats van handeling is een rechtszaal, ergens in Nederland, rond 2030. Onder ede wordt het landbestuur gehoord, de entourage is kil en klinisch. Tegen de achtergrond van de piste van Koninklijk Theater Carré transformeren bewegende ijzeren buizen tot een traliewerk, althans, dat is het idee.  Schuldig landschap heet de voorstelling die hier speelt in het kader van Theater Na de Dam, het waardevolle initiatief om over heel Nederland verspreid zo’n 140 voorstellingen op te voeren, die allemaal tegelijkertijd beginnen: om 21:00 uur, na de Nationale Dodenherdenking.

Het publiek wordt welkom geheten door een stem uit de luidsprekers: ’theater verbindt ons’. Actrice Malou Gorter neemt plaats achter de tafel, waarop de dossiers keurig geordend liggen; glas water, koffiekopjes. Ze draagt een neutraal grijzig broekpak. Ondanks de vastberadenheid waarmee ze plaatsneemt, is ze in haar rol zichtbaar nerveus. Ze wordt aan een verhoor onderworpen en krijgt vragen op zich afgevuurd. Zij symboliseert de Nederlandse staat, een soort landsadvocaat dus, die verantwoording moet afleggen voor het Nederlandse oorlogsverleden, vanaf 1939 tot in 2027.

Dat is een enorme tijdsspanne. Toneelschrijver Nathan Vecht legt in zijn tekst een reeks extreem pijnlijke en zelfs absurde momenten vast uit de omgang van ons land met de Holocaust. Het begint in 1939 wanneer duizenden Joodse vluchtelingen uit Duitsland ons land binnen willen komen. Als opvang wordt een vakantiepark in Elspeet voorgesteld, maar het Koninklijk Huis verzet zich daartegen: te dicht op het zomerpaleis van de familie op de Veluwe. Hoe dicht dan, is de vraag. ‘Twaalf kilometer’, luidt het antwoord. Dit onderwerp van toen is tot op heden zeer actueel.

We zien de vragenstellers niet, Gorter moet hun vraag voor het publiek reconstrueren door ze deels te herhalen. Zoals ze daar alleen in die piste van Carré zit, met het publiek en ronde, zou het goed kunnen dat wij, de bezoekers, de vragenstellers zijn. Het palet van vragen is meerstemmig: het gaat over Lou de Jong en zijn omvangrijke boekenreeks over het Koninkrijk in de Tweede Wereldoorlog, over het Nationaal Holocaust Namenmonument en waarom dat zo veel vertraging met de bouw opliep (‘Burgers protesteerden.’), over de musical Soldaat van Oranje en waarom die zo lang loopt, langer dan de oorlog zelf duurde. In die succesvolle musical komt slechts één personage van Joodse komaf voor, zoals Gorter fijntjes opmerkt.
En zou Anne Frank ook zo wereldberoemd geworden zijn als ze na de oorlog gewoon had kunnen doorschrijven? Als ze dus nog had geleefd? Dit is een bizarre en onaangename vraag, eerlijk gezegd, die niet past in het geheel van de rechtszitting jegens het landsbestuur.

De landsadvocaat moet zich verdedigen tegen een reeks aan aantijgingen, en langzaam  neemt haar wanhoop toe. Aangrijpend is de passage over het Joodse meisje dat vanaf haar vroegste kindertijd ondergedoken zat in Friesland. Daar kreeg ze een andere naam, van Chaja werd het Carla. En ze moest mee naar de kerk. Waarom? ‘Voor haar veiligheid’, benadrukt de verdediging. Pijnlijk en waargebeurd detail is dat Chaja’s moeder, die het kamp overleefde, na de oorlog erfrechtschuld moest betalen aan de gemeente. Ondertussen is de Nederlandse staat niet te beroerd de Joodse gemeenschap een dankbaarheidsmonument te laten bekostigen voor alles wat de Nederlanders hebben gedaan. Iedereen weet dat dat ernstig bezijden de waarheid is, Nederlanders lieten de deportatie toe, hielpen zelfs een handje. Dit is dramatische ironie in het kwadraat. Vecht baseerde zich voor zijn stuk onder meer op de boeken van Michal Citroen U wordt door niemand verwacht en Nederland en de herinnering aan de Jodenvervolging  door Frank van Vree. Ook putte hij uit Eichmann in Jeruzalem van Hannah Arendt.

In de regie van Abdel Daoudi en volgens de dramaturgie van Jaïr Stranders, artistiek leider van Theater Na de Dam, is  Schuldig landschap verhoor en requisitoir ineen. Het begrip ‘schuldig landschap’ werd gemunt door schrijver en kunstenaar Armando die daarmee doelde op de bomen bij Kamp Amersfoort die getuige waren van de verschrikkingen. Konden die bomen die alles hadden gezien nog ‘schuldeloos’ zijn?

‘Landschap’ speelt in deze voorstelling geen rol, wel de instanties die verantwoordelijk zijn voor het aan de Joden toegedane leed. De verdediging is niet echt sterk: al te vaak zoekt Gorter toevlucht tot de zinswending ‘u moet het zien in de tijd van toen’. Auteur Vecht en regisseur Daoudi zoeken een complexe vorm waarin ‘spel en werkelijkheid’ door elkaar lopen. Wat de concentratie niet ten goede kwam, bij het publiek niet en evenmin bij Gorter zelf, is het aanhoudende hoesten vanuit de zaal, zo erg en bijna oneerbiedig, dat Gorter er iets van zei nadat ze zelf ook een aanval van kriebelhoest kreeg. Hierdoor ging een goed deel van de magie verloren.

Ook de onzichtbaarheid van de aanklagers en de anonimiteit van Gorter als symbool van het Nederlands bestuur werkt niet mee aan de toegankelijkheid en zeggingskracht. Als het oordeel over het handelen van de Nederlandse staat én burger haarzelf lijkt te treffen, weigert ze dat te aanvaarden. Ze stapt uit haar rol, en roept: ‘Mensen, dit laat ik niet toe.’ Tot slot zingt Sara Afiba Heroes van David Bowie. Moeilijke keuze: uit de hele tekst blijkt hoe weinig heldhaftig de Nederlanders waren in de Tweede Wereldoorlog, enkelingen uitgezonderd. Een mooie en noodzakelijke bijdrage vormden de muziek van Maarten Ornstein (klarinet) en Johan van Iersel (cello). Zij verklankten wat de woorden  en het spel uiteindelijk niet goed meer wisten uit te drukken, namelijk: beklemming.

Als tot slot het jaar 2027 aanbreekt, gooit het landsbestuur het bijltje erbij neer. De Dodenherdenking dreigt te worden afgeschaft, want de hoeveelheid partijen die op die herinneringsdag allemaal iets willen en tegengestelde belangen koesteren, zijn te talrijk. Gorter houdt het ene in een blauwe map gestoken dossier na het andere de hoogte in, boos en wanhopig. Het landsbestuur echter blijft overtuigd van zijn gelijk. Zo wordt de grens tussen Gorter als actrice en de rol die ze vertolkt steeds diffuser. Desalniettemin is het indringend te ervaren als publiek en mét Malou Gorter hoe complex de grote vragen van de Tweede Wereldoorlog zijn en hoezeer de verdediging van misstanden en keuzes onmogelijk is. In zijn geheel is Schuldig landschap een uitzichtloze voorstelling, ondanks dat Gorter benadrukt dat er ‘hoop’ moet gloren. Die hoop schuilt misschien niet in de tekst, maar die schuilt wel in ons allemaal, zo luidt de suggestie.

Foto: Bart Grietens